Ένα Πείραμα σε Βάθος - Κείμενα: Ο ζωγράφος Ευστάθιος Ιακώβου - Ιερέας και πρωτονοτάριος Άρτας, (16ος αιώνας)

Σάββατο 3 Μαρτίου 2018

Ο ζωγράφος Ευστάθιος Ιακώβου - Ιερέας και πρωτονοτάριος Άρτας, (16ος αιώνας)

Επιμέλεια Γερ. Γ. Γερολυμάτος

Κατά τη διάρκεια του 16^ου αιώνα εμφανίζονται μεμονωμένοι ζωγράφοι στην Ήπειρο, με γνωστότερο τον Ευστάθιο Ιακώβου, πρωτονοτάριο Άρτας, ο οποίος ήκμασε ανάμεσα στα έτη 1536 και 1552, οπότε ζωγραφίζει και υπογράφει δύο τουλάχιστον από τα βεβαιωμένα και αποδιδόμενα σε αυτόν ζωγραφικά σύνολα. Τις τοιχογραφίες του 1536/7 στη μονή Μολυβδοσκέπαστης και το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στη μονή Μαυριώτισσας στην Καστοριά στα 1552.

Ε υ σ τ ά θ ι ο ς Ι α κ ώ β ο υ , Πρωτονοτάριος Αρτας:

α) γ ' φάση μονής Μολυβδοσκέπαστης (1536/37)

Μ ο ν ή Κ ο ί μ η σ η ς Θ ε ο τ ό κ ο υ , Μ ο λ υ β δ ο σ κ έ π α σ τ ο ς . Στο βυζαντινό μνημείο δυο τουλάχιστον φάσεις τοιχογράφησης, μετά την αρχική του 13ου αιώνα, ανήκουν στο 16ο αιώνα, μια του 1521 από άγνωστο ζωγράφο στο ανατολικό διαμέρισμα, στο δυτικό τοίχο και στους πλάγιους τοίχους του κυρίως ναού και μια άλλη του 1536/37 από τον ζωγράφο Ευστάθιο Ιακώβου, πρωτονοτάριο Άρτης στα εγκάρσια σφενδόνια και πιθανώς στην ανατολική καμάρα του κυρίως ναού. Στο νάρθηκα εντοπίζεται ακόμη μια φάση, η οποία θα μπορούσε να ενταχθεί επίσης στο 16ο αιώνα, αλλά η κατάσταση των τοιχογραφιών δεν επιτρέπει περαιτέρω μελέτη.

Κτητορική επιγραφή του Καθολικού της Μονής Μολυβδοσκέπαστης

Η επιγραφή έχει ως εξής:

«ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ ΚΑΙ ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠAΝΣΕΠΤΟΣ ΟΥΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΔΕΣΠΟΙΝΗΣ ΗΜΩΝ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΚΑΙ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΕΥΣΕΒΕΣΤΑΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑΙ ΑΕΙΔΗΜΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΟΥ ΜΠΩΓΩΝΑΤΟΥ, ΜΕΤΑ ΔΕ ΧΡΟΝΟΥΣ ΠΟΛΛΟΥΣ ΕΡΕΙΜΩΘΕΙ ΠΑΝΤΕΛΩΣ ΚΑΙ ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΕΝ ΑΥΤΟΝ Ο ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ Ο ΚΟΜΝΗΝΟΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΣ ΔΟΥΚΑΣ Ο ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝ ΗΛΘΕΝ ΕΙΣ ΕΣΧΑΤΟΝ ΑΦΑΝΙΣΜΟΝ ΚΑΙ ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΑΝ ΚΑΙ ΕΖΩΓΡΑΦΙΣΑΝ ΑΥΤΟΝ ΟΙ ΤΙΜΙΩΤΑΤΟΙ ΜΠΩΓΩΝΙΑΝΙΤΑΙ ΕΝ ΕΤΗ ΙΖΛ (7030=1521) ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ ΚΑΙ ΟΡΑ Ο ΘΕΟΣ ΤΙΝΟΣ ΕΣΤΙΝ Ο ΚΟΠΟΣ».

Ιερά Μονή Μαυριώτισσας (Καστοριά)

Σταχυολογώ μερικά αποσπάσματα από τη μελέτη του ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΓΟΥΝΑΡΗ από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Οί τοιχογραφίες του Άγ. ‘Ιωάννη Θεολόγου της Μαυριώτισσας

Η είσοδος του παρεκκλησίου του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου-Μονή Μαυριώτισσας (Καστοριά)

B'. Η ΚΤΙΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ

Tο ναΰδριο σώζει γραπτή κτιτορική επιγραφή πού βρίσκεται στήν έσωτερική παρειά τοϋ δυτικού τοίχου πάνω άπό τό ξύλινο υπέρθυρο. Σήμερα είναι αρκετά καταστραμμένη (Πίν. 2α). Τήν πρωτοδημοσίευσε ό άρχιμανδρίτης Γερμανός Χρηστίδης τό 1922 με πολλά σφάλματα στήν άνάγνωση. Λιγότερα λάθη παρουσιάζει ή άνάγνωση τού Α. Όρλάνδου, πιστότερη όμως είναι ή μεταγραφή πού έδωσε ό Ν. Μουτσόπουλος καί ή οποία έχει ως έξης, συμπληρωμένη όπως ό ίδιος τή διάβασα:

'Ο πάνσ[ε]πτος ουτος καί θείος ναός τοϋ ύπ[ερ]ενδόξου αποστόλου καί

εύαγγελιστοΰ Ίωάννου τοϋ Θεολόγου οίκοδομήθη εκ βάθρων

καί ίστορίθη διά εξόδου κυροϋ Θεοδώρου τοϋ ...οικατζη

συν τή συμβίου αύτοϋ Μη-λ-ας θυγατρός Νικολάου

είς ψυχικήν αυτών σ(ωτηρί)αν: αμήν, καί εϋρωσι βο

ηθόν τον άγων εν τή ημέρα τής κρίσεως: έτους ιζξφ

μηνί Ανγοϋστω: διά χειρών άναξίων, ίστορίθη, Ευσταθίου ’Ιακώβου

καί πρωτονοταρίου ’Άρτης: —-καί δόξα τώ άληθινω θ(ε)ω.

Ευστάθιος Ιακώβου-Παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου «Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος»-1552

Ώς ζωγράφος τοϋ μνημείου άναφέρεται ό πρωτονοτάριος "Αρτης Εύστάθιος ’Ιακώβου, πού ήδη το 1536/7 είχε φιλοτεχνήσει τις τοιχογραφίες του 'Ιεροϋ Βήματος τού καθολικοϋ τής μονής τής Παναγίας τής Μολυβδοσκέπαστης στήν "Ηπειρο. Στην έπιγραφή τής Μολυβδοσκέπαστης άναφέρεται ώς Ευστάθιος ’Ιακώβου ταπεινός πρωτονοτάριος "Αρτης. Δέν υπάρχει καμιά άμφιβολία δτι είναι τό ίδιο πρόσωπο. Τό μαρτυρεί εξάλλου καί ή ομοιότητα τών γραμμάτων των δύο έπιγραφών.

Ευστάθιος Ιακώβου-Παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου «Ο Όσιος Σισώης μπροστά στη Λάρνακα του Μ. Αλεξάνδρου»-1552

Ευστάθιος Ιακώβου-Παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου «Ο Όσιος Σισώης μπροστά στη λάρνακα του Μ. Αλεξάνδρου»-1552 (Λεπτομέρεια)

Ή γενική πνοή τής παράστασης είναι άθωνική καί διάχυτη ύπάρχει ή έντύπωση ότι ό ζωγράφος κινείται στά ίδια είκονογραφικά πλαίσια μέ τούς άγιορεΐτες καλλιτέχνες.

Άπό είκονογραφική άποψη ό τεχνίτης μας άκολουθεΐ τό πρότυπο έκεΐνο στό όποιο ένυπάρχουν στοιχεία άπό τήν άρχαία παράδοση καί τή νεώτερη εικονογραφία, κυρίως δέ αύτό πού έπικράτησε τό 14ο αι. καί συνεχίστηκε καί στους κατοπινούς αιώνες.

Ευστάθιος Ιακώβου-Παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου (εσωτερικό)

Ευστάθιος Ιακώβου-Παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου (εσωτερικό

Τεχνική και τεχνοτροπία των τοιχογραφιών

Ή χρονολογία 1552, πού άναφέρεται στην κτιτορική έπιγραφή τοϋ μνημείου, δεν άφήνει περιθώρια γιά περιττές συζητήσεις καί παρερμηνείες σχετικά μέ τό έτος κατασκευής των τοιχογραφιών. Ή τεχνοτροπική έξάλλου εξέτασή τους μάς δίνει τή δυνατότητα νά άποδώσουμε τό διάκοσμο τοΰ 'Αγ. ’Ιωάννη στον ίδιο ζωγράφο, τουλάχιστο γιά τά πρόσωπα, ενώ μέρος τής επεξεργασίας τών σωμάτων καί τής ένδυμασίας μπορεί, μέ κάποια έπιφύλαξη, νά άποδοθεΐ σέ κάποιο μαθητευόμενό του.

Εξετάζοντας τίς τοιχογραφίες τών 'Αγ. ’Αποστόλων, πού φιλοτέχνησε ό Όνούφριος άπό τό Βεράτι, είχα άσπαστεί τήν άποψη τοΰ Σ. Πελεκανίδη, ότι ό καλλιτέχνης αύτός πρέπει νά καταταγει στούς ζωγράφους έκείνους, πού ένώ έργάζονται μέ τήν τεχνοτροπία τής «κρητικής» Σχολής έχουν στό έργο τους άρκετά είκονογραφικά καί τεχνοτροπικά στοιχεία άπό τη «μακεδονική» τεχνοτροπία. Στήν ίδια κατηγορία ό άείμνηστος καθηγητής είχε έντάξει καί τό ζωγράφο τοϋ 'Αγ. ’Ιωάννη, τόν Ευστάθιο ’Ιακώβου. Γεγονός είναι βέβαια, όπως έχουμε ήδη τονίσει, πώς στό έργο τοϋ Ευσταθίου υπερέχουν τά χαρακτηριστικά τής «κρητικής» τεχνοτροπίας, υπάρχουν όμως σ’ αύτό οί χτυπητές επιβιώσεις τής «μακεδονικής» ζωγραφικής, όπως οί πολύ κινημένες συνθέσεις, τά σύνθετα καί πολύμορφα κτήρια πού πλαισιώνουν τίς παραστάσεις καί οί χρωματισμοί τών ένδυμάτων.

Ευστάθιος Ιακώβου-Παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου-«Ο Χριστός επιτάσσον τους ανέμους»-1552

Ό Ευστάθιος έχει έργαστεΐ μέ τήν τεχνική τής νωπογραφίας γι’ αυτό καί οί τοιχογραφίες παρά τήν ταλαιπωρία πού ύπέστησαν από τις καιρικές συνθήκες, άλλά καί τήν άνθρώπινη μανία, διατηρούνται σε καλή σχετικά κατάσταση.

Το εΐκονογραφικό πρόγραμμα πού έφαρμόζει ό ζωγράφος στή διακόσμηση τού μνημείου είναι αύτό των Κρητων άγιογράφων του 16ου αί., τό όποιο, όπως είναι γνωστό, βασίζεται στό πρόγραμμα τής εποχής των Παλαιολόγων. Χρησιμοποιούνται συνθέσεις από τό λειτουργικό κύκλο, άπό το Δωδεκάορτο, σκηνές θαυμάτων, όσιοι καί μάρτυρες. Οί παραστάσεις του κάθε κύκλου βρίσκονται βέβαια στήν ίδια ζώνη των τοίχων, όμως ή σειρά τους δέν είναι ή σωστή, τά έπεισόδια δηλ. δέν τοποθετούνται πάντοτε σύμφωνα μέ τήν ιστορική τους άλληλουχία.

Ευστάθιος Ιακώβου-Παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου-Σύνθεση Αγίων (εσωτερικό)-1552

Ό διάκοσμος τού μνημείου υποβάλλει τήν εικόνα ένός τέλεια οργανωμένου συνόλου πού σκοπό έχει νά διδάξει καί νά παραδειγματίσει. Έργο σύνθετο μέ πολυμέρεια είκονογραφικών θεμάτων θά ήταν άδύνατο νά βασιστεί στήν πρόχειρη οργάνωση. Έτσι στον τομέα αύτόν ό ζωγράφος φαίνεται μάλλον άξιος. Οι διαφορετικοί άξονες πού χρησιμοποιεί στήν ίδια παράσταση, οί πλούσιες καί έκδηλωτικές μερικές φορές χειρονομίες, οί ισοζυγισμένες ομάδες προσώπων, ή σχετική χρωματική ποικιλία, οί έντονες κινήσεις είναι στοιχεία πού καθορίζουν τό βαθμό τής έπιτυχίας τού ζωγράφου.

Ευστάθιος Ιακώβου-Παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου-"Αρχάγγελος-Το κοινό του θανάτου ποτήριον" -1552

Το αρχιτεκτονικό τοπίο είναι πλούσιο καί πολλές φορές υποβιβάζει το ρόλο των προσώπων.Έτσι θά έλεγε κανείς, πώς τα δρώμενα αναπτύσσονται καί έξελίσσονται μέσα σ’ ένα άτεχνα σκηνογραφημένο χώρο, σ’ ένα περιβάλλον πού ξεπερνά τό αναγκαίο γιά τήν ερμηνεία τής ίδιας τής σκηνής. Οί μορφές τοποθετούνται συνήθως μπροστά σ’ αυτό τό σκηνικό καταλαμβάνοντας θέσεις καί χειρονομώντας κατά τέτοιο τρόπο πού νά υποβάλλουν τήν έννοια τού βάθους. Ή άπόδοση τού φυσικού τοπίου δε διαφέρει από των άλλων σύγχρονων άγιογράφων, πού, όπως είναι γνωστό, ακολουθούν τήν άπόδοση της παλαιολόγειας έποχής.

Τά χρώματα πού χρησιμοποιεί στις ενδυμασίες ό ζωγράφος είναι σχετικά πλούσια καί προσπαθεί πάντα νά τά συνδυάζει έτσι πού νά τονίζονται οί μορφές καθώς προβάλλονται πάνω στό αρχιτεκτονικό ή φυσικό τοπίο. Ή έκλογή τους καί ό τρόπος πού τά δουλεύει δέ δηλώνει έκλεπτισμένο και ευαίσθητο καλλιτέχνη. Θά έλεγε δέ κανείς πώς τό μόνο πού φροντίζει είναι νά μή χρησιμοποιεί τό ίδιο χρώμα σέ μορφές γειτονικές τής ίδιας σύνθεσης.

Ευστάθιος Ιακώβου-Παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου-«Η Ίαση του εκ γενετής τυφλού»-1552

Τά σπουδαιότερα χρώματα γιά τις ενδυμασίες είναι τό κόκκινο κρασιού, το βαθύ έρυθρό, τό κεραμιδί, τό έρυθρό φωτιάς, τό ρόδινο ανοιχτό, τό τεφρό άνοιχτό καί βαθύ, τό βαθύ βυσσινί, τό πράσινο άνοιχτό, τό φαιοπράσινο, τό μενεξελί, τό βαθυκύανο καί φαιοκύανο, τό πράσινο λαχανί, τό λαδοπράσινο. Τά δουλεύει είτε αύτούσια, είτε σπάνια, σέ προσμίξεις. Έτσι λείπουν άπό τις τοιχογραφίες τού 'Αγ. ’Ιωάννη οί άρμονικές παραθέσεις καί οί σκόπιμες άντιθέσεις χρωμάτων, στοιχείο πού δίνει ξεχωριστή χάρη στις τοιχογραφίες των σύγχρονών του ζωγράφων Θεοφάνηκαί Φράγκου Κατελάνου.

Ή ένδυμασία άποδίνεται μέ δυό τρόπους. Διαφορετικά έπεξεργάζεται ό ζωγράφος τήν πτυχολογία των ένδυμάτων των ιεραρχών τού Ιερού Βήματος καί άλλιώς τήν πτυχολογία τών ένδυμάτων τών μεμονωμένων μορφών καί τών συνθέσεων τού κυρίως ναού. Μέ κάθετες καί πλατιές πτυχώσεις αποδίνονται τά στιχάρια τών ιεραρχών τού 'Ιερού Βήματος.

Ή έπεξεργασία τών προσώπων, Ιδίως τών μορφών τών συνθέσεων, είναι μάλλον επιτυχημένη. Ή σάρκα είναι άρκετά δουλεμένη. Ό προπλασμός στά γυμνά μέρη είναι καστανός, ένώ τά σαρκώματα δίνονται μέ φωτεινότερο καί θερμότερο χρώμα ροδοκάστανο πού σκεπάζει άπαλά τόν προπλασμό. Πάνω στά σαρκώματα τοποθετούνται, ιδίως στά προεξέχοντα μέρη, κάπως πιο φωτεινές, σχεδόν λευκές γραμμές παράλληλες. Ή μετάβαση άπό τις σκιερές στις φωτεινές επιφάνειες στά νεανικά πρόσωπα είναι μάλλον μαλακή, ένώ στις μεσήλικες καί γεροντικές μορφές είναι πιο απότομη. Έτσι τά πρόσωπα αύτά διακρίνονται άπό παλμό καί έκφραστικότητα, ή παρουσία δέ σχηματοποιημένων, ίδίως καρδιόσχημων, φώτων δίνει ξηρότητα στο σύνολο (Κοίμηση Θεοτόκου, Πίν. 16, 17). ’Αντίθετα οί σχηματοποιημένες σέ πολλά γεροντικά πρόσωπα ρυτίδες καθιστούν τό σύνολο τού προσώπου άρκετά γραμμικό.

Ό τρόπος έπεξεργασίας των προσώπων καί των πτυχώσεων, όπως τον είδαμε παραπάνω, είναι χαρακτηριστικός τής «κρητικής» ζωγραφικής των μέσων τού 16ου αιώνα. Ή τεχνοτροπία τής σχολής αυτής διακρίνεται από ρυθμό, λιτότητα καί ισορροπία, πού συνυπάρχουν μέ κάποια μονοτονία αλλά καί αυστηρή χάρη. Ή τεχνική της εξάλλου είναι πολύ λεπτόλογη, ακριβής στό σχέδιο, μέ άγάπη στή λεπτομέρεια. Τά περισσότερα άπό τά στοιχεία αυτά χαρακτηρίζουν τό ζωγράφο τού μνημείου μας. Όμως, όπως έχουμε ήδη σημειώσει, ό Ευστάθιος χρησιμοποιεί καί μερικά στοιχεία άπό τήν παλιότερη «μακεδονική» παράδοση, πράγμα πού δίνει στό έργο του ξεχωριστή χάρη. Πρωτονοτάριος "Αρτας, όπως αναφέρουν οί έπιγραφές τής Μολυβδοσκέπαστης καί τού Καστοριανοϋ μνημείου, θά περίμενε κανείς τό έργο του νά βρισκόταν πλησιέστερα στή δουλειά των ομοτέχνων του τής «σχολής» των Θηβών, τού Φράγκου Κατελάνου, των Κονταρήδων Γεωργίου καί Φράγκου καί των ανώνυμων ζωγράφων τής Μ. Μυρτιάς (1539), τής Μ. Φιλανθρωπηνών (1542) καί τής Μ. Ντίλιου (1543). Τούτο όμως δέ συμβαίνει. Παρόλο πού ζεϊ καί εργάζεται σύγχρονα μέ τούς ανωτέρω ζωγράφους τά κοινά στοιχεία τους περιορίζονται μόνο σ’ εκείνα πού προέρχονται άπό τήν «κρητική» καί «μακεδονική» παράδοση.

Νομίζω πώς εύκολα μπορούμε νά συμπεράνουμε δτι ό πρωτονοτάριος Εύστάθιος δέν είναι σπουδαίος καλλιτέχνης. Όμως φαίνεται πώς κατέβαλλε συνεχή προσπάθεια γιά τή βελτίωση τής τεχνικής καί τεχνοτροπίας του. Στό πρώτο γνωστό χρονολογημένο έργο του οί μορφές είναι άδύνατες καί άψυχες καί επιβάλλονται μόνο μέ τά υπερβολικά πτυχωμένα ένδύματά τους. Στις τοιχογραφίες αύτές ό καλλιτέχνης διατηρεί περισσότερα τεχνοτροπικά στοιχεία τής «μακεδονικής» ζωγραφικής. Ή έπαφή του μέ τούς Κρητικούς ζωγράφους έπέφερε μεγάλη βελτίωση στήν τέχνη του. Πιθανόν άλλα έργα του, πού μας είναι άγνωστα άκόμη, να έπιτρέψουν να παρακολουθήσουμε καλύτερα τή δουλειά του. Γιατί είναι απίθανο όλη του ή καλλιτεχνική παραγωγή νά περιορίζεται μόνο σ’αυτά τά δύο γνωστά μνημεία, αν καί τά καθήκοντά του ώς πρωτονοταρίου "Αρτας δέν θά τοϋ επέτρεπαν νά απουσιάζει συχνά καί γιά μεγάλα χρονικά διαστήματα άπό τήν έδρα του.