Ο ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΙΕΡΟ- ΕΚΕΙ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΔΟΘΕΙ Η ΜΑΧΗ- PHILIP SHERRARD

Πάει περισσότερο από τέταρτο του αιώνα από τότε που ο μακαρίτης Herbert Read δημοσίευσε ένα κείμενο που ίσως αποτελεί τις τελευταίες του σκέψεις για τη θέση των τεχνών μέσα στον σύγχρονο κόσμο. Ήταν ένα άρθρο το οποίο είχε τιτλοφορήσει "Διαθήκη". Από πολλές απόψεις είναι ένα ερεθιστικό και διεργετικό άρθρο. Ο Read τρέφει πολύ λίγες ελπίδες για τις τέχνες. Μάλιστα μέχρι του σημείου να λέει πώς , "οι τέχνες  δίνουν μια χαμένη μάχη μέσα στον τεχνολογικό μας πολιτισμό". Ταυτόχρονα όμως ισχυρίζεται πως αν και η μάχη δείχνει να χάνεται ή έχει κιόλας χαθεί, θα πρέπει παρ' όλα αυτά οι καλλιτέχνες να στρατευθούν σε αυτή τη μάχη. Ειδάλλως "θα αποτραβηχτούμε στην απελπισία, στη σιωπή ή σε κάποια χωματερή". Σ' ένα άλλο σημείο γίνεται ακόμη αυστηρότερος "κάθε συγγραφέας που αποτραβιέται σε ένα νησί του Αιγαίου... εισέρχεται σε μια μυστηριώδη διεργασία εκφυλισμού. Δεν πρόκειται απαραίτητα για εκφυλισμό της φυσικής κατάστασης. ¨Εχει να κάνει με τις τύψεις που γεννιούνται από την εγκατάλειψη της πρώτης γραμμής το μέτωπο των διηρημένων και αλλοτριωμένων κοινωνιών μας". Σκληρές κουβέντες και μάλιστα για κάποιον που έχει "αποσυρθεί" σε ένα αγιοπελλαγίτικο νησί. ¨Οχι όμως και ψεύτικες κατ' ανάγκη εξ' αιτίας αυτού. Αυτό όμως που το άρθρο δεν καταφέρνει να πει είναι το γιατί οι τέχνες δίνουν μια χαμένη μάχη. Σίγουρα αυτό είναι ένα κρίσιμο ερώτημα και μέχρι να απαντηθεί πράγματι να πούμε ποιος μάχεται στη γραμμή του μετώπου και ποιος όχι. Σ' αυτό το ερώτημα θα πρέπει να προσπαθήσει να απαντήσει χωριστά κάθε καλλιτέχνης. ¨Οσα δε ακολουθούν είναι η δική μου προσπάθεια να ορίσω σύντομα τη θέση μου όσον αφορά το θέμα αυτό.

Οτιδήποτε μπορεί να πει κάποιος για τα έργα τέχνης, το σίγουρο είναι πως δεν είναι ούτε αυτογέννητα ούτε αυτόνομα. Γεννιούνται από ζωντανούς άνδρες και γυναίκες ή τουλάχιστον μέσα απ΄αυτούς. Από την άποψη αυτή παίρνουν το χρώμα, σαν να λέμε, των ανθρώπων που τα γεννούν. Αντανακλούν το τρόπο ζωής αυτών των ανθρώπων, την συνειδησιακή τους κατάσταση, την ποιότητα της ύπαρξής τους. Ο τρόπος αυτός ζωής μπορεί να είναι πλούσιος ή φτωχός, όμορφος ή άσχημος, σημαντικός ή ασήμαντος, ανθρώπινος ή απάνθρωπος, τα έργα τέχνης που προέρχονται από αυτόν θα είναι κατ΄εικόνα των συγκεκριμένων γονέων τους. Μ΄άλλα λόγια τα έργα τέχνης πάντοτε ακολουθούν, ή πηγάζουν από τον τρόπο ζωής (ή την κατάσταση της συνείδησης ή την ποιότητα της ύπαρξης) εκείνων που είναι υπεύθυνοι γι΄αυτά. Η ζωή και η ύπαρξη προηγούνται της έκφρασής τους μέσο καλλιτεχνικών μορφών, και όχι το αντίθετο. Μία πνευματική ή ιερή τέχνη - η τέχνη ας πούμε του Βυζαντίου και της Μεσαιωνικής Ευρώπης- προϋποθέτει έναν τρόπο ζωής επικεντρωμένο στη γνώση και την εμπειρία- ή μάλλον σε μία γνώση που είναι εμπειρία- πνευματικών πραγματικοτήτων. Προϋποθέτει μία μεταφυσική θέα του σύμπαντος, σύμφωνα με την οποία η πραγματικότητα προέρχεται από το Θεό σε διαδοχικά επίπεδα - επίπεδα που μπορούν να συνοψιστούν στο πνευματικό, στο ψυχικό και στο φυσικό.

¨Οταν χάνεται αυτό το όραμα των πραγμάτων, η τέχνη παύει να έχει ένα πνευματικό ή ιερό περιεχόμενο. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει πως οι καλλιτέχνες δεν ζουν πλέον μια ζωή στην οποία το πρωταρχικό τους μέλημα είναι η εμπειρία της πνευματικής πραγματικότητας. Σημαίνει πως ζουν μία ζωή στην οποία τώρα καθοριστικοί παράγοντες γίνονται οι ατομικές ψυχικές - και κυρίως συναισθηματικές - δραστηριότητες, ή οι ατομικές αντιδράσεις στις αισθήσεις ή και ο συνδυασμός των δύο. Κατά συνέπεια αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους και τον κόσμο που ζούνε ως αυθύπαρκτες πραγματικότητες, ανεξάρτητες από το Θεό. Η δυτική τέχνη των τελευταίων λίγων αιώνων είναι κατά το μέγιστο μ΄ερος της, αντανάκλαση αυτού του τρόπου θέασης των πραγμάτων. Είναι το αρχείο όλων όσων συμβαίνουν όταν ο άνθρωπος προσπαθεί να ζει ως να ήταν μια αυτεξούσια ψυχή και αίσθηση και ως εάν το σύμπαν να μην ήταν πολυδιάρθρωτο αλλά περιορισμένο σε καθαρά ψυχολογικές και φυσικές διαστάσεις.

Μια τιμή πρέπει να πληρωθεί για το κάθε τι : η επιλογή συνεπάγεται κάποια διαγραφή. Αν διαλέξω να ζήσω σαν να μπορούσα να ήμουν ανθρώπινος, ταυτιζόμενος όμως μόνο με τις ψυχοφυσικές μου πτυχές, τότε αφαιρώ από τη ζωή μου και συνεπώς την τέχνη μου οτιδήποτε ξεπερνά το ψυχοφυσικό, οτιδήποτε είναι πνευματικό και ικανό να προικίσει εμένα και την τέχνη μου με μια πνευματική και ιερή ποιότητα. Καταδικάζομαι να ζήσω σ' έναν κόσμο και να δημιουργήσω έναν κόσμο, ο οποίος όλο και περισσότερο θα αντανακλά την ιδέα που έχω τώρα για τον εαυτό μου, την ιδέα αυτού που κρατώ τώρα για το τι είναι πραγματικό, εφικτό και σπουδαίο, ένα κόσμο που θα αντανακλά όλο και περισσότερο τους κανόνες μιας βέβηλης στάσης και την ολοκληρωτικά υλιστική αίσθηση ζωής που την συνοδεύει. Τελικές συνέπειες αυτής της επιλογής, που ανοίχθηκαν σε κοινοτική κλίμακα και αγκάλιασαν ολόκληρη την δυτική κοινωνία, είναι ο σύγχρονος τεχνολογικός κόσμος: ένας κόσμος ο οποίος αφενός εκπροσωπεί την τελική αντικειμενική ενσωμάτωση των κανόνων της υλιστικής σκέψης και λογικής στις ατελείωτες εκμηδενιστικές, τεχνικές και μηχανικές διαδικασίες, και αφετέρου χαρακτηρίζεται από μια αναζήτηση όλο και πιο δυνατών διεργετικων και βίαιων μορφών συναισθηματικών ή σωματικών εντυπώσεων. Ένας τέτοιος κόσμος είναι όντος μία reductio ad absurdum ενός τρόπου Ζωής βασισμένου πάνω στην ιδέα πως ο άνθρωπος συντίθεται από ψυχή και σώμα και τίποτε περισσότερο.

Αν σύμφωνα με τον τρόπο που διαβάζουμε την πρόσφατη ιστορία μας αναρωτηθούμε τώρα γιατί οι τέχνες δίνουν μια χαμένη μάχη στον τεχνολογικό μας πολιτισμό ή γιατί την έχουν κιόλας χάσει, η απάντηση θα είναι παρόμοια μ' αυτήν που δόθηκε σε μιαν άλλη ευκαιρία, δηλαδή πως ο διάβολος δεν μπορεί να διώξει τον διάβολο. Μια τέχνη που η ίδια είναι προϊόν του ίδιου ακριβώς τρόπου και αίσθησης ζωής μ' αυτόν που έχει παράγει αυτόν τον πολιτισμό, δεν έχει την δύναμη να εμποδίσει ή να ελέγξει ή τέλος πάντων να επαναπροσανατολίσει την ανάπτυξη του κόσμου του οποίου είναι τμήμα: θα ηττηθεί ευθύς εξ αρχής. Καλλιτέχνες που ο τρόπος ζωής τους δεν περιλαμβάνει την εμπειρία της πνευματικής πραγματικότητας ή τουλάχιστον την αναγνώριση αυτής της πραγματικότητας, και που η τέχνη ως εκ τούτου είναι προϊόν των ατομικών και υποκειμενικών νοητικών, συναισθηματικών ή αισθησιακών ενεργειών και προκαταλήψεων τους, αυταπατώνται απλώς αν ισχυρίζονται πως βρίσκονται στην προκεχωρημένη γραμμή της πολιτιστικής μάχης ενάντια στην κυριαρχία των μηχανών, στη διαφθορά του γούστου, στην απέραντη απανθρωπιά που τυποποιεί τις σύγχρονες κοινωνίες: είναι υποχείριοι και θύματα και όργανα αυτών ακριβώς των επιδράσεων που έχουν σχηματίσει αυτές τις κοινωνίες, όποια χειρονομία αποδοκιμασίας ή κραυγή αγανάκτησης κι αν απευθύνουν εναντίον τους.

Η πικρή αλήθεια είναι πως οι καλλιτέχνες και τα έργα τέχνης που έχουν διαμορφώσει την τοπική κουλτούρα του Ευρωπαϊκού και Αμερικάνικου κόσμου - αυτήν την κουλτούρα υπέρ της οποίας, σύμφωνα με τον Herbert Read, πρέπει να πολεμήσουμε - είναι εν πολλοίς τα κύρια στοιχεία αυτής ακριβώς της διάσπασης και αποξένωσης που γίνεται τώρα όλο και πιο φανερή. Δεν υπάρχει καμία τέχνη που να μπορεί να αντισταθεί, πολύ περισσότερο δε να εμποδίσει τη θριαμβευτική πορεία του τεχνολογικού μας πολιτισμού, σε οποιαδήποτε νέμεση κι αν μας οδηγεί, εκτός απ' αυτή που πηγάζει από έναν τρόπο ζωής που το όραμα και η θεμελιώδης του εμπειρία υπερβαίνουν τις φυσικές και υλιστικές κατηγορίες των οποίων αυτός ο πολιτισμός είναι η τελική τερατώδης προβολή. Και δεν μπορεί να υπάρξει καμιά τέχνη που να φανερώνει ένα τέτοιο όραμα και μια τέτοια εμπειρία - καμιά τέχνη που να διαθέτει κάποια ιερή ποιότητα - αν δεν υπάρξουν καλλιτέχνες που θα έχουν ανακαλύψει ξανά έναν τρόπο ζωής στον οποίο θα είναι δυνατή η πραγματοποίησή της.

Συνεχίζεται...