Αντανακλάσεις της ψυχής
Marie– Louise von Franz
Συνέχεια από Κυριακή 30 Σεπτεμβρίου 2012
Γ. Η προβολή και το βέλος
Η αρχαϊκή ταυτότητα υποκειμένου και αντικειμένου, που είναι η βάση του φαινομένου τής προβολής, συνεχίζει να υπάρχη υποσυνείδητα, όπως αναφέραμε πιο πάνω, ακόμη και σε εξαιρετικά καλλιεργημένους άνδρες και γυναίκες. Σ το α σ υ ν ε ί δ η τ ο ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό ς κ α ι ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό ς κ ό σ μ ο ς δ ε ν δ ι α φ ο ρ ο π ο ι ο ύ ν τ α ι. Μόνον αυτό που έχει γίνει περιεχόμενο της συνείδησης περιγράφεται σαν ένα εσωτερικό ή εξωτερικό φαινόμενο, είτε δηλ. σαν μια κατάσταση που γίνεται αντιληπτή με την ενδοσκόπηση, όπως είναι το ξεχείλισμα ενός συναισθήματος, είτε σαν ένα εξωτερικό γεγονός ή αντικείμενο. Ο,τιδήποτε άλλο είναι για μας ασυνείδητο, παραμένει, όπως και πριν, ένα αδιαφοροποίητο κομμάτι από τα γεγονότα της ζωής. Αυτός είναι και ο λόγος, όπως είπαμε και στην αρχή, που δεν μπορεί να μιλήση κανείς για προβολή με την αυστηρήν έννοια, ώσπου να προέλθη μια διαταραχή που θα καταστήση απαραίτητη την αναθεώρηση μιας απλοϊκά διαμορφωμένης αντίληψης ή μιας κρίσης που έχει γίνει αποδεκτή χωρίς εξέταση. Αυτή η ενόχληση εκδηλώνεται σαν αμφιβολία ή αβεβαιότητα ή σαν μια τάση να υπερασπίση κανείς την προηγούμενή του κρίση με έναν μη ρεαλιστικό τρόπο – ακριβώς επειδή η αξιοπιστία της έχει ήδη υποσκαφθή από μέσα ή από έξω.
Επειδή η προβολή είναι μια προσυνειδησιακή, αθέλητη διαδικασία, ανεξάρτητη από τη συνείδηση, πρέπει να αναμένη κανείς ότι η διαδικασία αυτή θα απεικονισθή σε προϊόντα του ασυνειδήτου, όπως τα όνειρα, οι φαντασίες και οι μυθολογικές παραδόσεις. Σε αυτήν την πλευρά επομένως θα δοθή ιδιαίτερη προσοχή στη συνέχεια, έτσι ώστε το ακόμη ανοιχτό ερώτημα για το α π ό π ο ύ ακριβώς προέρχονται οι προβολές θα μπορέση ίσως κάπως να διαφωτισθή.
Όπου συμβαίνει προβολή, υπάρχει πρώτα απ’ όλα ένας «πομπός» και ένας «δέκτης». Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι το μοτίβο του πομπού (της μορφής από την οποίαν εκπορεύονται μαγικές δυνάμεις) είναι κεντρικό σε πολλούς μύθους, αλλά ακόμη πιο συχνά βρίσκεται στον πυρήνα του μύθου το μοτίβο αυτού που «πλήττεται», ο οποίος μύθος μπορεί πολλές φορές να πραγματεύεται το ζήτημα ακριβώς της άμυνας ενάντια σε τέτοιες δυνάμεις. Αυτά θα εξετασθούν λοιπόν εδώ, επειδή πρόκειται για μια μορφή προβολής, που σπάνια τής δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στην ψυχοθεραπεία σήμερα.
Ένας από τους παλαιότερους τρόπους συμβολισμού της προβολής είναι μέσω τού βλήματος, ιδιαίτερα του μαγικού βέλους ή της μαγικής βολίδας που βλάπτει τους άλλους. Η αρχαιότερη εξήγηση για τις αιτίες της αρρώστειας – που βρίσκεται σχεδόν παντού στον κόσμο – είναι ότι ένα βέλος πλήττει τον στόχο του για καλό ή για κακό.³³ Γενικά πιστεύεται ότι ένα τέτοιο βέλος ρίχνεται από έναν θεό, πνεύμα, δαίμονα ή κάποιο άλλο μυθολογικό ον, ή από ένα κακό πρόσωπο, και ότι χτυπάει τους ανθρώπους, και ίσως και τα ζώα, κάνοντάς τα να αρρωστήσουν. Θυμίζουμε την αρχική σχέση ανάμεσα στη γερμανική λέξη Κrankheit (αρρώστεια) και τη λέξη kränken (χτυπώ ή πληγώνω).³⁴ Το αν το τοξότης που στέλνει το βέλος θα πρέπη να θεωρηθή σαν εξωτερικός η εσωτερικός, είναι ένα ζήτημα που καλύτερα να το αφήσουμε, ώσπου το υλικό που έχουμε στα χέρια μας να εξετασθή πιο προσεκτικά. Ο Lauri Honko, στο βιβλίο του “Krankheitsprojektile” («Το βέλος τής αρρώστειας»), περιλαμβάνει μιαν πλούσια συλλογή από μαρτυρίες, στις οποίες και θα αναφερθούμε. ³⁵
Στο αρχαίον ιουδαϊσμό υπάρχει η ιδέα ότι ο θεός (όπως και ο διάβολος, στην Καινή Διαθήκη) και /ή οι κακοί άνθρωποι εξαπολύουν καταστρεπτικά βέλη. Στο ψαλμό 90 υπάρχει το χωρίο: «Ου φοβηθήσει από φόβου νυχτερινού, από βέλους πετομένου ημέρας, από πράγματος εν σκότει διαπορευομένου, από συμπτώματος και δαιμονίου μεσημβρινού». Η αρρώστεια του Ιώβ επίσης προκλήθηκε από τα βέλη του Γιαχβέ: «Βέλη γαρ Κυρίου εν τῷ σώματί μου εστιν, ὧν ο θυμίος αυτών εκπίνει μου το αίμα· όταν άρξωμαι λαλείν, κεντούσι με» (Ιώβ στ΄,4).
Αλλά και οι κακές, εχθρικές λέξεις των ανθρώπων περιγράφονται επίσης σαν βέλη. Οι πλανεροί άνθρωποι «ενέτειναν την γλώσσαν αυτών ως τόξον, ψεύδος και ου πίστις ενίσχυσεν επί της γης… βολίς τιτρώσκουσα η γλώσσα αυτών, δόλια τα ρήματα του στόματος αυτών· τῷ πλησίον αυτού λαλεί ειρηνικά και εν εαυτώ έχει την έχθραν» (Ιερεμίας, Θ΄, 3,8). «Ηκόνισαν ως ρομφαίαν τας γλώσσας αυτών, ενέτειναν τόξον αυτών πράγμα πικρόν τού κατατοξεύσαι εν αποκρύφοις άμωμον, εξάπινα κατατοξεύσουσιν αυτόν και ου φοβηθήσονται» (Ψαλμός 63, 4-5).
Το ότι αυτά τα αποσπάσματα αναφέρονται σε προσβλητικές, συκοφαντικές ενέργειες των ανθρώπων και το ότι τέτοιες ενέργειες, όπως μαθαίνουμε από την πρακτική ψυχολογική εμπειρία, τίθενται σε κίνηση από αρνητικές προβολές, είναι ολοφάνερο. Μόλις ένα πρόσωπο προβάλη ένα κομμάτι της σκιάς του επάνω σε έναν άλλον άνθρωπο, υποκινείται σε τέτοιου ακριβώς είδους οργισμένους λόγους. Τα λόγια (αιχμές, «καρφιά») που πλήττουν το άλλο πρόσωπο σαν βέλη, συμβολίζουν την αρνητική ροή ενέργειας που κατευθύνεται εναντίον τού άλλου από αυτόν που κάνει την προβολή. Όταν κάποιος γίνεται ο στόχος τής αρνητικής προβολής ενός άλλου, συχνά δοκιμάζει αυτό το μίσος σαν ένα υλικό σχεδόν βέλος.
Είναι πιο δύσκολο να κατανοήσουμε τα βέλη ενός θεού, ή του Θεού, σαν σύμβολα προβολών, και όμως η εξαπόλυση βελών που φέρνουν αρρώστεια ή θάνατο αποδίδεται σε θεϊκές μορφές ιδιαιτέρως συχνά. Στην αρχαία Βεδδική φιλολογία, ο θεός Rudra στέλνει τον θάνατο και την αρρώστεια με τα βέλη του, όπως διαβάζουμε στη Rig-Veda:
« Σ’ εσένα τον Rudra προσφέρω τραγούδια, που το τόξο του είναι γερό και δυνατό… με βέλη που γρήγορα πετάνε… που έχει όπλα με κοφτερές αιχμές· είθε να ακούση την προσευχή μας.
Αυτός που είναι εξουσιαστής σκέφτεται τα πλάσματα της γης, τα ουράνια πλάσματα… θεραπεύει κάθε αρρώστεια… Εσύ, πολυεύσπλαχνε θεέ, έχεις χιλιάδες γιατρικά: δεν στέλνεις κανένα κακό στους γιους ή στους απογόνους μας».³⁷
Τα βέλη του Rudra μπορούσαν να φέρουν πυρετό, βήχα, κακοήθεις όγκους και οξείς πόνους! Ενώ σήμερα όλες αυτές οι αρρώστειες θεωρούνται σαν σωματικές, η λέξη α ι χ μ ή ή κ ε φ α λ ή τ ο υ β έ λ ο υ ς χρησιμοποιείται επίσης στη Rig-Veda για να δείξη την αιτία καθαρά ψυχικών διαταραχών. Η ινδική λέξη s a l y a σημαίνει «αιχμή», «αγκάθι», «θραύσμα»· σε ένα χωριό λέγεται για τον γιατρό που αφαιρεί ένα τέτοιο αντικείμενο από το σώμα ενός ασθενούς, ότι είναι «σαν τον δικαστή, που σε μια δίκη αφαιρεί το αγκάθι τής αδικίας». Εδώ το βέλος είναι κάτι σαν μ ι α κ α κ ή ε π ί δ ρ α σ η, που έχει οδηγήσει στην αρρώστεια εξ αιτίας τής α β ε β ε β α ι ό τ η τ α ς όσον αφορά στη δικαιοσύνη μιας κατάστασης.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι οξείες, οι σουβλερές μορφές στα σχέδια ασθενών δείχνουν κ α κ έ ς, π ρ ο σ β λ η τ ι κ έ ς, κ α τ α σ τ ρ ο φ ι κ έ ς ο ρ μ έ ς που εμποδίζουν μια σύνθεση της προσωπικότητας.³⁸ Όταν σε μυθολογικούς συμβολισμούς τέτοια βέλη στέλνονται από θεούς (και όχι από κακούς ανθρώπους), αυτές οι καταστροφικές ορμές προέρχονται, από ψυχολογικής πλευράς, από ασυνείδητα αρχετυπικά περιεχόμενα. Τα βέλη και οι αιχμές είναι συμβολικές εκφράσεις της «διεύθυνσης», της κατεύθυνσης της ψυχικής ενέργειας, όπως έχει αποδειχθή σε αναρίθμητα σχέδια ασθενών.³⁹
Στην αρχαία κλασσική μυθολογία, ο Απόλλωνας και η Άρτεμη ήταν γνωστό ότι έστελναν τον θάνατο και την αρρώστεια με τα βέλη τους. Έτσι ο Απόλλωνας έστειλε λοιμό στον στρατό που πολεμούσε εναντίον της Τροίας (Ιλιάδα Α, 43 κ.ε.), επειδή ο Αγαμέμνονας είχε προσβάλει έναν ιερέα του. Στις ρωμαϊκές παραδόσεις, ο Απόλλωνας και ο Άρης εξαποστέλλουν βέλη αρρώστειας. Τα βέλη ενός θεού δεν φέρνουν, πάντως, μόνον αρρώστεια και θάνατο· ξαφνικές καταλήψεις παθιασμένης αγάπης προέρχονται επίσης από τα βέλη του θεού Έρωτα (Cupid, Amor). Ο κεραυνοβόλος έρωτας γίνεται συχνά αισθητός σαν μια αρρώστεια μάλλον, επειδή κανείς λιώνει και μαραζώνει. Στην ινδική μυθολογία, ο θεός του έρωτα Kama είναι οπλισμένος με τόξο και βέλη, και ο Βούδας περιγράφει την ερωτική επιθυμία σαν ένα βέλος: «Αλλά εάν αυτές οι σαρκικές απολαύσεις δεν δοθούν στο πρόσωπο που τις επιθυμεί και τις λαχταράει, θα υποφέρη τρυπημένος από το βέλος τού πόνου». ⁴⁰
Στην ύστερη αρχαιότητα είχε ήδη εγερθή η υποψία ότι ορισμένοι θεοί θα μπορούσαν να έχουν σχέση με τον τρόπο κατά τον οποίον λειτουργούν τα συναισθήματα στους ανθρώπους, μια άποψη που υποστηρίχθηκε ιδιαίτερα από τις αστρολογικές μελέτες. Έτσι ο Κρόνος έχει κάποια σχέση με μια μελαγχολική ψυχική διάθεση, ο Άρης με την επιθετικότητα και ο Έρωτας με την αγάπη και τη σεξουαλικότητα – με όλες λοιπόν τις καταστάσεις ή τις διαθέσεις της ψυχής, που έρχονται ξαφνικά στους ανθρώπους και τους κατακλύζουν, και μπορούν να υποτάξουν για ένα χρονικό διάστημα το συνειδητό εγώ. Το σύμβολο του βέλους είναι μια οπτική έκφραση του ξαφνικού «πλήγματος» από μια διάθεση ή μια συγκίνηση που συχνά χτυπάει κάποιον σαν αστραπή από αίθριον ουρανό.
Οι θεοί είναι σύμβολα ορισμένων σταθερών φυσικών χαρακτηριστικών της ασυνείδητης ψυχής, των τρόπων με τους οποίους συμπεριφέρονται τα στοιχεία της προσωπικότητας που έχουν σχέση με το συναίσθημα και τη φαντασία. Όπως είναι γνωστό, ο Jung ονόμασε αυτά τα σταθερά στοιχεία αρχέτυπα. Αυτά είναι έμφυτες δομές που δεν μπορούν να περιγραφούν, και που πάντοτε και παντού δημιουργούν, σε κατάλληλες περιστάσεις, παρόμοιες σκέψεις, αρχετυπικές εικόνες, συναισθήματα και συγκινήσεις στους ανθρώπους, παράλληλα μάλιστα με τα ένστικτα, με εκείνες δηλ. τις ορμές για δράση που είναι χαρακτηριστικές για το ανθρώπινο γένος. Αυτές οι αρχετυπικές μορφές – σύμβολα υποτέθηκε κατ’ αρχήν ότι υπήρχαν σε έναν ορατόν υλικόν ή αόρατον πνευματικόν εξωτερικόν κόσμο, ενώ η ιδέα ότι μπορεί και να προέρχονται από έναν εσωτερικόν ψυχικό χώρο, άγνωστο στον άνθρωπο, επικράτησε σταδιακά κατά την ύστερην αρχαιότητα. Αυτό οδήγησε σε μιαν ενδιαφέρουσα, καινούργιαν αντίληψη για την ανθρώπινη προσωπικότητα, που μας την παρέδωσε ο Ισίδωρος, ο γιος τού γνωστικού Βασιλείδη, – ότι δηλ. ο άνθρωπος, ή αλλοιώς το εγώ του, κατέχει επίσης μιαν π ρ ο σ φ υ ή ψ υ χ ή, μιαν ψυχή που έχει αναπτυχθή σαν «εποικοδόμημα» μέσα του και που ανήκει σε ένα είδος ζωικών ψυχών, όπως αυτές των λύκων, των πιθήκων και των λιονταριών. Κι ότι αυτές αντιπροσωπεύουν καταστάσεις που επιδρούν στον άνθρωπο και τον ελκύουν σε κακές πράξεις, ενάντια στη θέλησή του. ⁴¹ Ο γνωστικός Βαλεντίνος υποψιάστηκε από την άλλη μεριά, ότι αυτά τα π ρ ο σ α ρ τ ή μ α τ α θα μπορούσαν να συνίστανται επίσης από εισβάλλοντα πνεύματα. ⁴² Κι ότι είναι αυτά τα π ν ε ύ μ α τ α που παρασύρουν τον άνθρωπο σε απρεπείς επιθυμίες, ζαλίζοντας ή συγχύζοντάς τον με εικόνες πάθους, όπως με μιαν «κακήν ομίχλη». Ενώ λοιπόν οι ζωώδεις ψυχές τείνουν να απεικονίσουν την περισσότερο ενστικτώδη πλευρά τού ασυνειδήτου, αυτές των πνευμάτων και των θεών φαίνονται να παριστάνουν τα περισσότερο αρχετυπικά, δηλαδή τα περισσότερο π ν ε υ μ α τ ι κ ά περιεχόμενα του ασυνειδήτου, παρόλο που οι δύο χώροι αλληλοκαλύπτονται βέβαια σε μεγάλον βαθμό ως προς τη σπουδαιότητά τους, πράγμα που δεν είναι εκπληκτικό, όταν λάβουμε υπ’ όψη τη στενή σχέση πνεύματος και ενστίκτου (που θα συζητηθή παρακάτω).
Όταν ένα αρχέτυπο κρυσταλλώνεται με άμεσον και έντονον τρόπο, η εμπειρία είναι σαν να πλήττεται κάποιος από ένα βέλος που στέλνεται από ένα όν συντριπτικής δύναμης, που μας παραλύει και μας φέρνει μέσα στον χώρο του· την ίδια στιγμή κατακλυζόμαστε από φαντασίες και νοητικές εικόνες, που βιώνονται είτε σαν προερχόμενες άμεσα από τον εσωτερικόν κόσμο (σαν μια έμμονη π.χ. ιδέα), ή σαν να προκαλούνται, πιο συχνά, από ένα εξωτερικό αντικείμενο. Μια προβολή έντονου μίσους γίνεται π.χ. σε εμάς αισθητή σαν προερχόμενη όχι από τον Άρη, αλλά μάλλον από έναν «κακόν εχθρό», που του «αξίζει» να τον μισήσουμε (προβολή της σκιάς), το ερωτικό πάθος σαν προερχόμενο όχι από τον Έρωτα, αλλά από μια γυναίκα που ξεσηκώνει το πάθος σε έναν άνδρα (προβολή της anima). Σ ε τ ε λ ι κ ή α ν ά λ υ σ η φ α ί ν ε τ α ι π ά ν τ ω ς, ό τ ι ο ι π ρ ο β ο λ έ ς έ χ ο υ ν τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ ή τ ο υ ς σ τ α α ρ χ έ τ υ π α κ α ι σ τ α α σ υ ν ε ί δ η τ α σ υ μ π λ έ γ μ α τ α.
Τα όνειρα μπορούν να το υλοποιήσουν αυτό ακόμη πιο καθαρά. Έτσι μια γυναίκα ονειρεύτηκε ότι μια άγνωστη μορφή τής είπε: «Έχεις ρομαντικά, ονειροπόλα γαλάζια μάτια». Η μορφή τού ονείρου είχε τέτοια μάτια, ενώ η ίδια η ονειρευόμενη είχε ζωηρά γκριζοπράσινα μάτια. Πρέπει κανείς να συμπεράνη από αυτό ότι η ονειρική μορφή προβάλλει στο εγώ τής ονειρευομένης μιαν ιδιότητα που ανήκει στην άγνωστη μορφή και όχι στο εγωικό σύμπλεγμα. Η άγνωστη ονειρική μορφή, πάντως, θα μπορούσε να είναι μια ακόμη ασυνείδητη μερική προσωπικότητα (ένα σύμπλεγμα) της ονειρευομένης, για την ύπαρξη της οποίας δεν ήξερε κανείς μέχρι τώρα τίποτε. Ούτε, προφανώς, η ίδια η ονειρική μορφή ξέρει τον εαυτό της, και επομένως προβάλλει τη δική της εικόνα επάνω στο εγώ τής ονειρευομένης, πιθανόν με τον σκοπό να κάνη το εγώ να δη τον εαυτό του σαν ονειροπόλο και ρομαντικό, και να ταυτισθή έτσι με το σύμπλεγμα. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτό συμβαίνει προς όφελος της αφομοίωσης του συμπλέγματος.
Όταν άλλοι άνθρωποι προβάλλουν θετικές ή αρνητικές ιδιότητες επάνω μας, αυτό συχνά προκαλεί κάποιαν ανασφάλεια του εγώ. Δεν γνωρίζουμε πια εάν πραγματικά έχουμε τέτοια υπέροχα ή άσχημα χαρακτηριστικά ή όχι, και μάλιστα επειδή σχεδόν πάντοτε υπάρχει ένας «γάντζος», επάνω στον οποίον στηρίζεται η προβολή. Εάν, επί πλέον, τα δικά μας ασυνείδητα συμπλέγματα μπορούν να ρίξουν τέτοιες προβολές επάνω στο εγώ μας, όπως δείχνει το παραπάνω όνειρο, αυτό μπορεί να οδηγήση σε μιαν επί πλέον πηγή εσφαλμένων κρίσεων από μέρους τού εγώ για τον εαυτό του. Μερικές φορές φαίνεται πραγματικά σαν να βουίζουν συγκεχυμένες φανταστικές εικόνες γύρω από κάποιον, όπως το εξέφρασε κάποτε ο Δημόκριτος. Κατά την άποψή του, ο εξωτερικός κόσμος είναι γεμάτος όχι μόνον από άτομα, αλλά επίσης από έμψυχες εικόνες, που τις ονόμασε δ α ί μ ο ν ε ς ή πνευματικές αρχές. ⁴⁴ Αυτά τα ε ί δ ω λ α ή δ ι α ν ο η τ ι κ έ ς φ α ν τ α σ ί ε ς μπορούν να μας βλάψουν ή να μας βοηθήσουν· εμφανίζονται ιδιαίτερα καθαρά στα όνειρα, αλλά επίσης πετούν γύρω μας κατά τη διάρκεια της ημέρας σαν φανταστικές εικόνες. Μόνον ένα εκλεπτυσμένο πνεύμα, λέει ο Δημόκριτος, μπορεί να τις ξεχωρίση, ενώ οι συνηθισμένοι άνθρωποι συγχέουν αυτές τις φανταστικές εικόνες με συγκεκριμένα αισθητά αντικείμενα.⁴⁵
Δεν είναι παράξενο, λοιπόν, που χρειάζεται κανείς μια μακριά διαδικασία ωρίμανσης και έναν μεγάλο βαθμό αυτογνωσίας προκειμένου να αποκτήση μια σχετικά συνεχή εγωική ταυτότητα και μια μετριοπαθή, ομαλή εκτίμηση του εαυτού του. Η απόδοση ενός ψυχικού περιεχομένου, που βρίσκεται στη φαντασία τού άλλου, στον ίδιον τον εαυτό μας, ή η απόρριψή του σαν προβολή του άλλου, είναι μια ευκαιρία όχι μόνο για κριτική σκέψη αλλά και για συναισθηματική εκτίμηση· η εκτίμηση του εαυτού μας, επομένως, είναι κάτι που δεν μπορεί ποτέ να επιτευχθή καθαρά διανοητικά.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. E.h.Ackerknecht: «Το πρωτόγονο ιατρικό και πολιτισμικό πρότυπο»· επίσης τού ιδίου συγγραφέα: «Φυσικές ασθένειες και λογική θεραπεία στην πρωτόγονη ιατρική». Ο Ackerknecht τονίζει σωστά ότι ο πρωτόγονος άνθρωπος έχει συχνά λογικές εξηγήσεις, αν και γενικά αυτές συνδέονται με μαγικο-θρησκευτικές ιδέες. Για περισσότερα, βλέπε το έργο του Ackerknecht «Προβλήματα της πρωτόγονης ιατρικής».
2. Γι’ αυτόν τον λόγο οι Εσκιμώοι δεν μαλώνουν τα παιδιά τους, για να μην βάλουν σε κίνδυνο την υγεία τους μέσω της Κränkung («προβολής», «πληγής»).
3. L.Honkο: «Krankenheitsprojectile» («Το βέλος της αρρώστειας»). Είμαι ευγνώμων στον Dr. Alfred Ribi, που επέστησε την προσοχή μου σε αυτό το βιβλίο.
4. Βλέπε επίσης: Ιώβ 16, 12 κ.ε., και 34, 6
5. Rig – Veda: 7,46 1-3. Βλέπε επίσης: Atharva –Veda,11:2,12 και Honko “Krankheitsprojejectile”.
6. Jung: «Σχετικά με τον συμβολισμό της μαντάλα», Άπαντα, τομ.9, μέρος 1, παράγραφοι 696, 705.
7. Ο Παράκελσος είπε κάποτε: «Είναι πιθανόν ότι το πνεύμα μου χωρίς τη βοήθεια του σώματος, μέσω της ένθερμης θέλησης μονάχα και χωρίς σπαθί, μπορεί να διαπεράση και να πληγώση κάποιον άλλον». Βλέπε: S. Saligman: «Το κακό μάτι και οι συγγενείς του», ΙΙ, σ. 423.
8. Sutta-Nipata, μετάφραση από τον V. Fausböll, σ.146, που βρίσκεται σε παραπομπή στο έργο του Jung: «Σύμβολα της Μεταμόρφωσης», Άπαντα, τόμος 5, παράγραφος 437· βλέπε επίσης τις παραγράφους 438 κ.ε. για περισσότερες σχετικές αναφορές. Στην Παλαιά Διαθήκη, επίσης, το σεξουαλικό πάθος περιγράφεται σαν ένα βέλος που διαπερνάει το συκώτι κάποιου (Παροιμίες: 7,21 κ.ε.).
9. Κλήμης ο Αλεξανδρεύς: «Στρωματείς», ΙΙ, 20,113,Σ.Σ. 119 Κ.Ε.
10. Ο.π., ΙΙ, 112 και 114/116. Βλέπε επίσης: Jung, Άπαντα, τόμος 9, μέρος 2, παράγραφος 370, αρ.32.
11. Αυτό διερευνήθηκε επίσης με ιδιαίτερη προσοχή από τον C.A.Meier, στο έργο του: «Προβολή, μεταβίβαση και σχέση υποκειμένου-αντικειμένου: σ.σ.302 κ.ε.
12. Aetius, 1,7,16, στο έργο του H. Piels: «Αποσπάσματα προσωκρατικών» ΙΙ, σ. 102· επίσης βλέπε το έργο του Πλούταρχου «Quaestiones Convivales» ΙΙΙ, 10,2, ο.π. σ. 103, και τις «Επιστολές» του Κικέρωνα, XV,16, ο.π. σ. ΙΙΙ.
13. Aetius: IV, 10. 4, ο.π., σ. 111
(συνεχίζεται)
Αμέθυστος
Marie– Louise von Franz
Συνέχεια από Κυριακή 30 Σεπτεμβρίου 2012
Γ. Η προβολή και το βέλος
Επειδή η προβολή είναι μια προσυνειδησιακή, αθέλητη διαδικασία, ανεξάρτητη από τη συνείδηση, πρέπει να αναμένη κανείς ότι η διαδικασία αυτή θα απεικονισθή σε προϊόντα του ασυνειδήτου, όπως τα όνειρα, οι φαντασίες και οι μυθολογικές παραδόσεις. Σε αυτήν την πλευρά επομένως θα δοθή ιδιαίτερη προσοχή στη συνέχεια, έτσι ώστε το ακόμη ανοιχτό ερώτημα για το α π ό π ο ύ ακριβώς προέρχονται οι προβολές θα μπορέση ίσως κάπως να διαφωτισθή.
Όπου συμβαίνει προβολή, υπάρχει πρώτα απ’ όλα ένας «πομπός» και ένας «δέκτης». Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι το μοτίβο του πομπού (της μορφής από την οποίαν εκπορεύονται μαγικές δυνάμεις) είναι κεντρικό σε πολλούς μύθους, αλλά ακόμη πιο συχνά βρίσκεται στον πυρήνα του μύθου το μοτίβο αυτού που «πλήττεται», ο οποίος μύθος μπορεί πολλές φορές να πραγματεύεται το ζήτημα ακριβώς της άμυνας ενάντια σε τέτοιες δυνάμεις. Αυτά θα εξετασθούν λοιπόν εδώ, επειδή πρόκειται για μια μορφή προβολής, που σπάνια τής δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στην ψυχοθεραπεία σήμερα.
Ένας από τους παλαιότερους τρόπους συμβολισμού της προβολής είναι μέσω τού βλήματος, ιδιαίτερα του μαγικού βέλους ή της μαγικής βολίδας που βλάπτει τους άλλους. Η αρχαιότερη εξήγηση για τις αιτίες της αρρώστειας – που βρίσκεται σχεδόν παντού στον κόσμο – είναι ότι ένα βέλος πλήττει τον στόχο του για καλό ή για κακό.³³ Γενικά πιστεύεται ότι ένα τέτοιο βέλος ρίχνεται από έναν θεό, πνεύμα, δαίμονα ή κάποιο άλλο μυθολογικό ον, ή από ένα κακό πρόσωπο, και ότι χτυπάει τους ανθρώπους, και ίσως και τα ζώα, κάνοντάς τα να αρρωστήσουν. Θυμίζουμε την αρχική σχέση ανάμεσα στη γερμανική λέξη Κrankheit (αρρώστεια) και τη λέξη kränken (χτυπώ ή πληγώνω).³⁴ Το αν το τοξότης που στέλνει το βέλος θα πρέπη να θεωρηθή σαν εξωτερικός η εσωτερικός, είναι ένα ζήτημα που καλύτερα να το αφήσουμε, ώσπου το υλικό που έχουμε στα χέρια μας να εξετασθή πιο προσεκτικά. Ο Lauri Honko, στο βιβλίο του “Krankheitsprojektile” («Το βέλος τής αρρώστειας»), περιλαμβάνει μιαν πλούσια συλλογή από μαρτυρίες, στις οποίες και θα αναφερθούμε. ³⁵
Στο αρχαίον ιουδαϊσμό υπάρχει η ιδέα ότι ο θεός (όπως και ο διάβολος, στην Καινή Διαθήκη) και /ή οι κακοί άνθρωποι εξαπολύουν καταστρεπτικά βέλη. Στο ψαλμό 90 υπάρχει το χωρίο: «Ου φοβηθήσει από φόβου νυχτερινού, από βέλους πετομένου ημέρας, από πράγματος εν σκότει διαπορευομένου, από συμπτώματος και δαιμονίου μεσημβρινού». Η αρρώστεια του Ιώβ επίσης προκλήθηκε από τα βέλη του Γιαχβέ: «Βέλη γαρ Κυρίου εν τῷ σώματί μου εστιν, ὧν ο θυμίος αυτών εκπίνει μου το αίμα· όταν άρξωμαι λαλείν, κεντούσι με» (Ιώβ στ΄,4).
Αλλά και οι κακές, εχθρικές λέξεις των ανθρώπων περιγράφονται επίσης σαν βέλη. Οι πλανεροί άνθρωποι «ενέτειναν την γλώσσαν αυτών ως τόξον, ψεύδος και ου πίστις ενίσχυσεν επί της γης… βολίς τιτρώσκουσα η γλώσσα αυτών, δόλια τα ρήματα του στόματος αυτών· τῷ πλησίον αυτού λαλεί ειρηνικά και εν εαυτώ έχει την έχθραν» (Ιερεμίας, Θ΄, 3,8). «Ηκόνισαν ως ρομφαίαν τας γλώσσας αυτών, ενέτειναν τόξον αυτών πράγμα πικρόν τού κατατοξεύσαι εν αποκρύφοις άμωμον, εξάπινα κατατοξεύσουσιν αυτόν και ου φοβηθήσονται» (Ψαλμός 63, 4-5).
Το ότι αυτά τα αποσπάσματα αναφέρονται σε προσβλητικές, συκοφαντικές ενέργειες των ανθρώπων και το ότι τέτοιες ενέργειες, όπως μαθαίνουμε από την πρακτική ψυχολογική εμπειρία, τίθενται σε κίνηση από αρνητικές προβολές, είναι ολοφάνερο. Μόλις ένα πρόσωπο προβάλη ένα κομμάτι της σκιάς του επάνω σε έναν άλλον άνθρωπο, υποκινείται σε τέτοιου ακριβώς είδους οργισμένους λόγους. Τα λόγια (αιχμές, «καρφιά») που πλήττουν το άλλο πρόσωπο σαν βέλη, συμβολίζουν την αρνητική ροή ενέργειας που κατευθύνεται εναντίον τού άλλου από αυτόν που κάνει την προβολή. Όταν κάποιος γίνεται ο στόχος τής αρνητικής προβολής ενός άλλου, συχνά δοκιμάζει αυτό το μίσος σαν ένα υλικό σχεδόν βέλος.
Είναι πιο δύσκολο να κατανοήσουμε τα βέλη ενός θεού, ή του Θεού, σαν σύμβολα προβολών, και όμως η εξαπόλυση βελών που φέρνουν αρρώστεια ή θάνατο αποδίδεται σε θεϊκές μορφές ιδιαιτέρως συχνά. Στην αρχαία Βεδδική φιλολογία, ο θεός Rudra στέλνει τον θάνατο και την αρρώστεια με τα βέλη του, όπως διαβάζουμε στη Rig-Veda:
« Σ’ εσένα τον Rudra προσφέρω τραγούδια, που το τόξο του είναι γερό και δυνατό… με βέλη που γρήγορα πετάνε… που έχει όπλα με κοφτερές αιχμές· είθε να ακούση την προσευχή μας.
Αυτός που είναι εξουσιαστής σκέφτεται τα πλάσματα της γης, τα ουράνια πλάσματα… θεραπεύει κάθε αρρώστεια… Εσύ, πολυεύσπλαχνε θεέ, έχεις χιλιάδες γιατρικά: δεν στέλνεις κανένα κακό στους γιους ή στους απογόνους μας».³⁷
Τα βέλη του Rudra μπορούσαν να φέρουν πυρετό, βήχα, κακοήθεις όγκους και οξείς πόνους! Ενώ σήμερα όλες αυτές οι αρρώστειες θεωρούνται σαν σωματικές, η λέξη α ι χ μ ή ή κ ε φ α λ ή τ ο υ β έ λ ο υ ς χρησιμοποιείται επίσης στη Rig-Veda για να δείξη την αιτία καθαρά ψυχικών διαταραχών. Η ινδική λέξη s a l y a σημαίνει «αιχμή», «αγκάθι», «θραύσμα»· σε ένα χωριό λέγεται για τον γιατρό που αφαιρεί ένα τέτοιο αντικείμενο από το σώμα ενός ασθενούς, ότι είναι «σαν τον δικαστή, που σε μια δίκη αφαιρεί το αγκάθι τής αδικίας». Εδώ το βέλος είναι κάτι σαν μ ι α κ α κ ή ε π ί δ ρ α σ η, που έχει οδηγήσει στην αρρώστεια εξ αιτίας τής α β ε β ε β α ι ό τ η τ α ς όσον αφορά στη δικαιοσύνη μιας κατάστασης.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι οξείες, οι σουβλερές μορφές στα σχέδια ασθενών δείχνουν κ α κ έ ς, π ρ ο σ β λ η τ ι κ έ ς, κ α τ α σ τ ρ ο φ ι κ έ ς ο ρ μ έ ς που εμποδίζουν μια σύνθεση της προσωπικότητας.³⁸ Όταν σε μυθολογικούς συμβολισμούς τέτοια βέλη στέλνονται από θεούς (και όχι από κακούς ανθρώπους), αυτές οι καταστροφικές ορμές προέρχονται, από ψυχολογικής πλευράς, από ασυνείδητα αρχετυπικά περιεχόμενα. Τα βέλη και οι αιχμές είναι συμβολικές εκφράσεις της «διεύθυνσης», της κατεύθυνσης της ψυχικής ενέργειας, όπως έχει αποδειχθή σε αναρίθμητα σχέδια ασθενών.³⁹
Στην αρχαία κλασσική μυθολογία, ο Απόλλωνας και η Άρτεμη ήταν γνωστό ότι έστελναν τον θάνατο και την αρρώστεια με τα βέλη τους. Έτσι ο Απόλλωνας έστειλε λοιμό στον στρατό που πολεμούσε εναντίον της Τροίας (Ιλιάδα Α, 43 κ.ε.), επειδή ο Αγαμέμνονας είχε προσβάλει έναν ιερέα του. Στις ρωμαϊκές παραδόσεις, ο Απόλλωνας και ο Άρης εξαποστέλλουν βέλη αρρώστειας. Τα βέλη ενός θεού δεν φέρνουν, πάντως, μόνον αρρώστεια και θάνατο· ξαφνικές καταλήψεις παθιασμένης αγάπης προέρχονται επίσης από τα βέλη του θεού Έρωτα (Cupid, Amor). Ο κεραυνοβόλος έρωτας γίνεται συχνά αισθητός σαν μια αρρώστεια μάλλον, επειδή κανείς λιώνει και μαραζώνει. Στην ινδική μυθολογία, ο θεός του έρωτα Kama είναι οπλισμένος με τόξο και βέλη, και ο Βούδας περιγράφει την ερωτική επιθυμία σαν ένα βέλος: «Αλλά εάν αυτές οι σαρκικές απολαύσεις δεν δοθούν στο πρόσωπο που τις επιθυμεί και τις λαχταράει, θα υποφέρη τρυπημένος από το βέλος τού πόνου». ⁴⁰
Στην ύστερη αρχαιότητα είχε ήδη εγερθή η υποψία ότι ορισμένοι θεοί θα μπορούσαν να έχουν σχέση με τον τρόπο κατά τον οποίον λειτουργούν τα συναισθήματα στους ανθρώπους, μια άποψη που υποστηρίχθηκε ιδιαίτερα από τις αστρολογικές μελέτες. Έτσι ο Κρόνος έχει κάποια σχέση με μια μελαγχολική ψυχική διάθεση, ο Άρης με την επιθετικότητα και ο Έρωτας με την αγάπη και τη σεξουαλικότητα – με όλες λοιπόν τις καταστάσεις ή τις διαθέσεις της ψυχής, που έρχονται ξαφνικά στους ανθρώπους και τους κατακλύζουν, και μπορούν να υποτάξουν για ένα χρονικό διάστημα το συνειδητό εγώ. Το σύμβολο του βέλους είναι μια οπτική έκφραση του ξαφνικού «πλήγματος» από μια διάθεση ή μια συγκίνηση που συχνά χτυπάει κάποιον σαν αστραπή από αίθριον ουρανό.
Οι θεοί είναι σύμβολα ορισμένων σταθερών φυσικών χαρακτηριστικών της ασυνείδητης ψυχής, των τρόπων με τους οποίους συμπεριφέρονται τα στοιχεία της προσωπικότητας που έχουν σχέση με το συναίσθημα και τη φαντασία. Όπως είναι γνωστό, ο Jung ονόμασε αυτά τα σταθερά στοιχεία αρχέτυπα. Αυτά είναι έμφυτες δομές που δεν μπορούν να περιγραφούν, και που πάντοτε και παντού δημιουργούν, σε κατάλληλες περιστάσεις, παρόμοιες σκέψεις, αρχετυπικές εικόνες, συναισθήματα και συγκινήσεις στους ανθρώπους, παράλληλα μάλιστα με τα ένστικτα, με εκείνες δηλ. τις ορμές για δράση που είναι χαρακτηριστικές για το ανθρώπινο γένος. Αυτές οι αρχετυπικές μορφές – σύμβολα υποτέθηκε κατ’ αρχήν ότι υπήρχαν σε έναν ορατόν υλικόν ή αόρατον πνευματικόν εξωτερικόν κόσμο, ενώ η ιδέα ότι μπορεί και να προέρχονται από έναν εσωτερικόν ψυχικό χώρο, άγνωστο στον άνθρωπο, επικράτησε σταδιακά κατά την ύστερην αρχαιότητα. Αυτό οδήγησε σε μιαν ενδιαφέρουσα, καινούργιαν αντίληψη για την ανθρώπινη προσωπικότητα, που μας την παρέδωσε ο Ισίδωρος, ο γιος τού γνωστικού Βασιλείδη, – ότι δηλ. ο άνθρωπος, ή αλλοιώς το εγώ του, κατέχει επίσης μιαν π ρ ο σ φ υ ή ψ υ χ ή, μιαν ψυχή που έχει αναπτυχθή σαν «εποικοδόμημα» μέσα του και που ανήκει σε ένα είδος ζωικών ψυχών, όπως αυτές των λύκων, των πιθήκων και των λιονταριών. Κι ότι αυτές αντιπροσωπεύουν καταστάσεις που επιδρούν στον άνθρωπο και τον ελκύουν σε κακές πράξεις, ενάντια στη θέλησή του. ⁴¹ Ο γνωστικός Βαλεντίνος υποψιάστηκε από την άλλη μεριά, ότι αυτά τα π ρ ο σ α ρ τ ή μ α τ α θα μπορούσαν να συνίστανται επίσης από εισβάλλοντα πνεύματα. ⁴² Κι ότι είναι αυτά τα π ν ε ύ μ α τ α που παρασύρουν τον άνθρωπο σε απρεπείς επιθυμίες, ζαλίζοντας ή συγχύζοντάς τον με εικόνες πάθους, όπως με μιαν «κακήν ομίχλη». Ενώ λοιπόν οι ζωώδεις ψυχές τείνουν να απεικονίσουν την περισσότερο ενστικτώδη πλευρά τού ασυνειδήτου, αυτές των πνευμάτων και των θεών φαίνονται να παριστάνουν τα περισσότερο αρχετυπικά, δηλαδή τα περισσότερο π ν ε υ μ α τ ι κ ά περιεχόμενα του ασυνειδήτου, παρόλο που οι δύο χώροι αλληλοκαλύπτονται βέβαια σε μεγάλον βαθμό ως προς τη σπουδαιότητά τους, πράγμα που δεν είναι εκπληκτικό, όταν λάβουμε υπ’ όψη τη στενή σχέση πνεύματος και ενστίκτου (που θα συζητηθή παρακάτω).
Όταν ένα αρχέτυπο κρυσταλλώνεται με άμεσον και έντονον τρόπο, η εμπειρία είναι σαν να πλήττεται κάποιος από ένα βέλος που στέλνεται από ένα όν συντριπτικής δύναμης, που μας παραλύει και μας φέρνει μέσα στον χώρο του· την ίδια στιγμή κατακλυζόμαστε από φαντασίες και νοητικές εικόνες, που βιώνονται είτε σαν προερχόμενες άμεσα από τον εσωτερικόν κόσμο (σαν μια έμμονη π.χ. ιδέα), ή σαν να προκαλούνται, πιο συχνά, από ένα εξωτερικό αντικείμενο. Μια προβολή έντονου μίσους γίνεται π.χ. σε εμάς αισθητή σαν προερχόμενη όχι από τον Άρη, αλλά μάλλον από έναν «κακόν εχθρό», που του «αξίζει» να τον μισήσουμε (προβολή της σκιάς), το ερωτικό πάθος σαν προερχόμενο όχι από τον Έρωτα, αλλά από μια γυναίκα που ξεσηκώνει το πάθος σε έναν άνδρα (προβολή της anima). Σ ε τ ε λ ι κ ή α ν ά λ υ σ η φ α ί ν ε τ α ι π ά ν τ ω ς, ό τ ι ο ι π ρ ο β ο λ έ ς έ χ ο υ ν τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ ή τ ο υ ς σ τ α α ρ χ έ τ υ π α κ α ι σ τ α α σ υ ν ε ί δ η τ α σ υ μ π λ έ γ μ α τ α.
Τα όνειρα μπορούν να το υλοποιήσουν αυτό ακόμη πιο καθαρά. Έτσι μια γυναίκα ονειρεύτηκε ότι μια άγνωστη μορφή τής είπε: «Έχεις ρομαντικά, ονειροπόλα γαλάζια μάτια». Η μορφή τού ονείρου είχε τέτοια μάτια, ενώ η ίδια η ονειρευόμενη είχε ζωηρά γκριζοπράσινα μάτια. Πρέπει κανείς να συμπεράνη από αυτό ότι η ονειρική μορφή προβάλλει στο εγώ τής ονειρευομένης μιαν ιδιότητα που ανήκει στην άγνωστη μορφή και όχι στο εγωικό σύμπλεγμα. Η άγνωστη ονειρική μορφή, πάντως, θα μπορούσε να είναι μια ακόμη ασυνείδητη μερική προσωπικότητα (ένα σύμπλεγμα) της ονειρευομένης, για την ύπαρξη της οποίας δεν ήξερε κανείς μέχρι τώρα τίποτε. Ούτε, προφανώς, η ίδια η ονειρική μορφή ξέρει τον εαυτό της, και επομένως προβάλλει τη δική της εικόνα επάνω στο εγώ τής ονειρευομένης, πιθανόν με τον σκοπό να κάνη το εγώ να δη τον εαυτό του σαν ονειροπόλο και ρομαντικό, και να ταυτισθή έτσι με το σύμπλεγμα. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτό συμβαίνει προς όφελος της αφομοίωσης του συμπλέγματος.
Όταν άλλοι άνθρωποι προβάλλουν θετικές ή αρνητικές ιδιότητες επάνω μας, αυτό συχνά προκαλεί κάποιαν ανασφάλεια του εγώ. Δεν γνωρίζουμε πια εάν πραγματικά έχουμε τέτοια υπέροχα ή άσχημα χαρακτηριστικά ή όχι, και μάλιστα επειδή σχεδόν πάντοτε υπάρχει ένας «γάντζος», επάνω στον οποίον στηρίζεται η προβολή. Εάν, επί πλέον, τα δικά μας ασυνείδητα συμπλέγματα μπορούν να ρίξουν τέτοιες προβολές επάνω στο εγώ μας, όπως δείχνει το παραπάνω όνειρο, αυτό μπορεί να οδηγήση σε μιαν επί πλέον πηγή εσφαλμένων κρίσεων από μέρους τού εγώ για τον εαυτό του. Μερικές φορές φαίνεται πραγματικά σαν να βουίζουν συγκεχυμένες φανταστικές εικόνες γύρω από κάποιον, όπως το εξέφρασε κάποτε ο Δημόκριτος. Κατά την άποψή του, ο εξωτερικός κόσμος είναι γεμάτος όχι μόνον από άτομα, αλλά επίσης από έμψυχες εικόνες, που τις ονόμασε δ α ί μ ο ν ε ς ή πνευματικές αρχές. ⁴⁴ Αυτά τα ε ί δ ω λ α ή δ ι α ν ο η τ ι κ έ ς φ α ν τ α σ ί ε ς μπορούν να μας βλάψουν ή να μας βοηθήσουν· εμφανίζονται ιδιαίτερα καθαρά στα όνειρα, αλλά επίσης πετούν γύρω μας κατά τη διάρκεια της ημέρας σαν φανταστικές εικόνες. Μόνον ένα εκλεπτυσμένο πνεύμα, λέει ο Δημόκριτος, μπορεί να τις ξεχωρίση, ενώ οι συνηθισμένοι άνθρωποι συγχέουν αυτές τις φανταστικές εικόνες με συγκεκριμένα αισθητά αντικείμενα.⁴⁵
Δεν είναι παράξενο, λοιπόν, που χρειάζεται κανείς μια μακριά διαδικασία ωρίμανσης και έναν μεγάλο βαθμό αυτογνωσίας προκειμένου να αποκτήση μια σχετικά συνεχή εγωική ταυτότητα και μια μετριοπαθή, ομαλή εκτίμηση του εαυτού του. Η απόδοση ενός ψυχικού περιεχομένου, που βρίσκεται στη φαντασία τού άλλου, στον ίδιον τον εαυτό μας, ή η απόρριψή του σαν προβολή του άλλου, είναι μια ευκαιρία όχι μόνο για κριτική σκέψη αλλά και για συναισθηματική εκτίμηση· η εκτίμηση του εαυτού μας, επομένως, είναι κάτι που δεν μπορεί ποτέ να επιτευχθή καθαρά διανοητικά.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. E.h.Ackerknecht: «Το πρωτόγονο ιατρικό και πολιτισμικό πρότυπο»· επίσης τού ιδίου συγγραφέα: «Φυσικές ασθένειες και λογική θεραπεία στην πρωτόγονη ιατρική». Ο Ackerknecht τονίζει σωστά ότι ο πρωτόγονος άνθρωπος έχει συχνά λογικές εξηγήσεις, αν και γενικά αυτές συνδέονται με μαγικο-θρησκευτικές ιδέες. Για περισσότερα, βλέπε το έργο του Ackerknecht «Προβλήματα της πρωτόγονης ιατρικής».
2. Γι’ αυτόν τον λόγο οι Εσκιμώοι δεν μαλώνουν τα παιδιά τους, για να μην βάλουν σε κίνδυνο την υγεία τους μέσω της Κränkung («προβολής», «πληγής»).
3. L.Honkο: «Krankenheitsprojectile» («Το βέλος της αρρώστειας»). Είμαι ευγνώμων στον Dr. Alfred Ribi, που επέστησε την προσοχή μου σε αυτό το βιβλίο.
4. Βλέπε επίσης: Ιώβ 16, 12 κ.ε., και 34, 6
5. Rig – Veda: 7,46 1-3. Βλέπε επίσης: Atharva –Veda,11:2,12 και Honko “Krankheitsprojejectile”.
6. Jung: «Σχετικά με τον συμβολισμό της μαντάλα», Άπαντα, τομ.9, μέρος 1, παράγραφοι 696, 705.
7. Ο Παράκελσος είπε κάποτε: «Είναι πιθανόν ότι το πνεύμα μου χωρίς τη βοήθεια του σώματος, μέσω της ένθερμης θέλησης μονάχα και χωρίς σπαθί, μπορεί να διαπεράση και να πληγώση κάποιον άλλον». Βλέπε: S. Saligman: «Το κακό μάτι και οι συγγενείς του», ΙΙ, σ. 423.
8. Sutta-Nipata, μετάφραση από τον V. Fausböll, σ.146, που βρίσκεται σε παραπομπή στο έργο του Jung: «Σύμβολα της Μεταμόρφωσης», Άπαντα, τόμος 5, παράγραφος 437· βλέπε επίσης τις παραγράφους 438 κ.ε. για περισσότερες σχετικές αναφορές. Στην Παλαιά Διαθήκη, επίσης, το σεξουαλικό πάθος περιγράφεται σαν ένα βέλος που διαπερνάει το συκώτι κάποιου (Παροιμίες: 7,21 κ.ε.).
9. Κλήμης ο Αλεξανδρεύς: «Στρωματείς», ΙΙ, 20,113,Σ.Σ. 119 Κ.Ε.
10. Ο.π., ΙΙ, 112 και 114/116. Βλέπε επίσης: Jung, Άπαντα, τόμος 9, μέρος 2, παράγραφος 370, αρ.32.
11. Αυτό διερευνήθηκε επίσης με ιδιαίτερη προσοχή από τον C.A.Meier, στο έργο του: «Προβολή, μεταβίβαση και σχέση υποκειμένου-αντικειμένου: σ.σ.302 κ.ε.
12. Aetius, 1,7,16, στο έργο του H. Piels: «Αποσπάσματα προσωκρατικών» ΙΙ, σ. 102· επίσης βλέπε το έργο του Πλούταρχου «Quaestiones Convivales» ΙΙΙ, 10,2, ο.π. σ. 103, και τις «Επιστολές» του Κικέρωνα, XV,16, ο.π. σ. ΙΙΙ.
13. Aetius: IV, 10. 4, ο.π., σ. 111
(συνεχίζεται)
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου