ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΠΑΦΗΣ ΜΕ ΤΟΝ ANIMUS (1)

Barbara Hannah

 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγικά

1. Η κυρίαρχη θέση του ασυνειδήτου στην προσωπικότητα

2. Η Σκιά

3. Κάνοντας την γνωριμία του ANIMUS

4.Ο διάλογος με τον ANIMUS

5. Ο ANIMUS σε μια ανθρώπινη ζωή

6. Το αρχετυπικό υπέδαφος

7. Συμπεράσματα 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ακούει κανείς συχνά το παράπονο, ακόμη και από ανθρώπους που έχουν μελετήσει επί χρόνια Γιουγκιανή ψυχολογία, ότι λέγονται πάρα πολλά για την θεωρία, και πολύ λίγα για το πώς αυτή η θεωρία λειτουργεί στην καθημερινή μας ζωή. Αυτή η άποψη μου φαίνεται ότι είναι ιδιαίτερα συνειδητοποιημένη σήμερα, επειδή ποτέ δεν ήταν πιο φανερό ότι αόριστες δυνάμεις βρίσκονται «επί το έργον», δυνάμεις που η ανθρώπινη λογική είναι εντελώς ανίκανη να τις ελέγξη. Η μόνη περιοχή όπου υπάρχει κάποια ελπίδα να έρθουμε σε κάποια συνεννόηση με αυτές τις δυνάμεις, είναι, όπως παρατήρησε επανειλημμένα ο  Jung, το άτομο. Επομένως φαίνεται πως είναι ιδιαίτερη ανάγκη να αφιερώσουμε αυτό το σύγγραμμα στην καθαρά πρακτική πλευρά. Αλλά όποιος αναγνώστης έχει επιχειρήσει κάτι παρόμοιο, γνωρίζει τις τεράστιες δυσκολίες που συνεπάγεται ένα τέτοιο εγχείρημα. Μπορούμε απλώς να αγγίξουμε ένα κομμάτι από το πελώριο σύμπλεγμα προβλημάτων, τα οποία παρουσιάζει το θέμα μας.

Με τον όρο animus εννοώ το αρσενικό πνεύμα ή τον  α σ υ ν ε ί δ η τ ο  νου της γυναίκας. Η κ.Jung παρατήρησε πρόσφατα ότι πρέπει κανείς να διακρίνη με προσοχή την anima από τονanimus. Η anima, όπως είναι πολύ γνωστό, είναι ο όρος που χρησιμοποιεί ο Jung για την  θ η λ υ κ ή  ψ υ χ ή  του άνδρα. Αλλά είναι πραγματικά οξύμωρο να αποκαλούμε τον animus, όπως γινόταν στις πρώτες μέρες της Γιουγκιανής ψυχολογίας, και συχνά γίνεται και σήμερα – αρσενική ψυχή της γυναίκας. Η λέξη animusσημαίνει «πνεύμα», και η αντίθεση ανάμεσα στην ψυχή (anima) και στο πνεύμα (animus) μας δίνει ένα πολύτιμο υπαινιγμό όσο αφορά την διαφορά ανάμεσα στις δύο μορφές.

Θα μπορούσε κανείς να πη πως όταν ένας άνδρας ασχολείται με το πρόβλημα της animaτου, προσπαθεί να ανακαλύψη την «κληρονομημένη, συλλογική εικόνα της γυναίκας που υπάρχει στο ίδιο του το ασυνείδητο, με τηνβοήθεια της οποίας είναι ικανός να κατανοήση της φύση της γυναίκας» («Δύο δοκίμια επάνω στην αναλυτική ψυχολογία»: Baillière, Tindallκ΄ Cox, Λονδίνο, 1928, σ. 205), όπως λέει οJung στο δοκίμιο: «Η σχέση ανάμεσα στο Εγώ και στο Ασυνείδητο». Συγχρόνως ανακαλύπτει την δική του ασυνείδητη λειτουργία της σχέσης. Επομένως, αναζητώντας την anima, ο άνδρας έχει σκοπό κατά βάθος να ανακαλύψη την λειτουργία της σχέσης, την οποία προβάλει πάντα στην γυναίκα. Ο στόχος της γυναίκας από την άλλη μεριά, είναι να ανακαλύψη την «κληρονομημένη συλλογική εικόνα του πνεύματος» ή του νου, που τον έχει πάντα προβάλει στον άνδρα. Ο νους της γυναίκας – στον βαθμό που είναι ασυνείδητος – είναι αυτόνομος και προβάλλεται σε σημείο σχεδόν απίστευτο, παρόλο που η γυναίκα δεν έχει συνήθως συνείδηση αυτού του γεγονότος.

Το πρόβλημα της σύγχρονης γυναίκας από αυτήν την άποψη περιγράφεται πολύ καθαρά στο έργο του Jung «Η γυναίκα στην Ευρώπη» (Kegan Paul, Λονδίνο, 1928) σ.σ. 164 – 88), με όλα τα συμπτώματα που μας περιβάλλουν, από κάθε πλευρά, αποδεικνύοντας ότι η αρσενική πλευρά της γυναίκας δεν μπορεί πλέον να αγνοηθή. Λέει ο Jung: «Αρσενικό στοιχείο σημαίνει να ξέρη κανείς τον στόχο του, και να κάνη ότι είναι απαραίτητο για να τον φθάση. Από την στιγμή που θα γίνη αυτό γνωστό είναι τόσο προφανές, ώστε δεν ξεχνιέται πια ποτέ χωρίς να έχει ως συνέπεια μια τρομερή ψυχική απώλεια». («Συνεισφορά στην αναλυτική ψυχολογία» KeganPaul, Λονδίνο, 1928, σ.σ. 179-180). Εάν θέλουμε, λοιπόν, να αποφύγουμε αυτή την «τρομερή ψυχική απώλεια», είμαστε υποχρεωμένοι αργά ή γρήγορα να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα του animus.

Το φως σε αυτό εδώ το έργο πέφτει σαφώς επάνω στον animus και  ό χ ι  στην anima, επειδή μόνο για τον πρώτο μπορώ να μιλήσω από άμεση προσωπική εμπειρία, πράγμα που αποτελεί το μόνο σταθερό έδαφος, όταν κανείς προσεγγίζει την πρακτική πλευρά. Εντούτοις, μεγάλο μέρος από αυτά που λέγονται ισχύει επίσης και για την anima, ιδιαίτερα όσον αφορά την τεχνική του να έρθη κανείς σε επαφή με αυτές τις μορφές. Οι παραπομπές π.χ. στο βιβλίο «Η σχέση ανάμεσα στο Εγώ και στο Ασυνείδητο», είναι από ένα σημείο όπου ο Jungμιλάει πρωταρχικά για την anima. Η κύρια διαφορά που πρέπει να έχη πάντα κανείς στο μυαλό του είναι ότι, όπου μια γυναίκα αντιδρά με άκαμπτες γνώμες που ξεπερνούν με εξοργιστικό τρόπο τα κανονικά όρια, ένας άνδρας έχει την τάση να αντιδρά με ευερέθιστη διάθεση ή με ιδιαίτερα υπερήφανη ματαιοδοξία. Με άλλα λόγια, οι υποσυνείδητες αντιδράσεις μιας γυναίκας τείνουν να είναι αυτές που έχει ένας κατά κάποιον τρόπο κατώτερος άνδρας, και το αντίστροφο.

Όλη η θεωρία της Γιουγκιανής ψυχολογίας σε αυτό το σύγγραμμα πηγάζει φυσικά από τονJung, και την έχω «ζητιανέψει, δανεισθή ή κλέψει!». Αυτό που επιχειρώ να κάνω – επειδή χωρίς αμφιβολία ο αναγνώστης έχει διαβάσει την ψυχολογία του Jung ασύγκριτα καλύτερα στα βιβλία του – είναι να δώσω μια αποσπασματική περιγραφή του πώς μου φαίνεται πως οι ιδέες του Jung λειτουργούν όταν οι γυναίκες προσπαθούν να τις εφαρμόσουν στην δική τους ψυχολογία. Αλλά όταν μια γυναίκα γράφει για τον animus έχει να αντιμετωπίση πάντοτε το γεγονός ότι ο animus ο ίδιος μπορεί να εκφράζη τις δικές του απόψεις επάνω στο θέμα. Ο Jung κάποτε παρατήρησε σε ένα σεμινάριο ότι, ενώ πορτραίτα της anima είναι εξαιρετικά κοινά στην λογοτεχνία, καλά πορτραίτα του animus είναι εξαιρετικό σπάνια. Είχε την γνώμη ότι αυτό θα πρέπη να συμβαίνη, επειδή ο ίδιος ο animus γράφει τα βιβλία όπου γράφουν οι γυναίκες, και προτιμάει να μην αποκαλύψη τον εαυτό του. (Η anima, από την άλλη μεριά, φαίνεται να αρέσκεται στο να ποζάρη για το πορτραίτο της!) Επομένως δεν αισθάνομαι αρκετά σίγουρη για το αν ο animus, σαν μια πανούργα γριά αλεπού, δεν σβήνει τα ίχνη του με την ουρά του!

1. Η ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΌΤΗΤΑ

Το πρώτο σημείο στο οποίο θα πρέπη να συμφωνήσουμε πριν μπούμε στο θέμα μας, είναι το γεγονός ότι η ψυχή φθάνει  π ο λ ύ  μ α κ ρ ύ τ ε ρ α  από την συνειδητή μας γνώση. Η ιδέα ότι είμαστε στην πραγματικότητα οι αφέντες στο σπίτι μας, και το βλαβερό σλόγαν «όπου υπάρχει ένα θέλω, υπάρχει ένας δρόμος» πολεμούν απελπισμένα πριν εξαφανισθούν. Το τονίζω επειδή, πολύ καιρό αφού έχουμε συνειδητοποιήσει την ύπαρξη και του προσωπικού και του συλλογικού ασυνειδήτου, και αφού ξέρουμε πολύ καλά ότι έχουμε μια σκιά, έναν animus ή μια anima, ανακαλύπτουμε ότι συμπεριφερόμαστε ακριβώς σαν να μην τα γνωρίζουμε αυτά καθόλου. Δεν είναι εύκολο να αποτινάξουμε τις ιδέες του ορθολογισμού του 19^ου αιώνα, με τις οποίες μεγαλώσαμε εμείς και οι άμεσοι πρόγονοί μας, και οι οποίες ακόμη ακμάζουν γύρω μας όσο ποτέ πριν.

Όταν φθάνουμε να ανακαλύψουμε ότι η ψυχή εκτείνεται πολύ μακρύτερα από το εγώ μας και την συνειδητή του γνώση, βρισκόμαστε μπροστά στην συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι ζούμε σε μια άγνωστη, αόρατη χώρα. Υπάρχει πραγματικά μεγάλη ποσότητα από συγκριτικό υλικό, από το οποίο μπορούμε να συλλέξουμε πληροφορίες. Οι πρωτόγονοι, για παράδειγμα, έχουν στην καλύτερη περίπτωση το ένα τους πόδι στην εξωτερική πραγματικότητα, και το άλλο σ’ αυτόν τον αόρατο κόσμο. Αυτό που ονομάζουν «η χώρα των πνευμάτων» είναι στ’ αλήθεια για αυτούς η σπουδαιότερη από τις δύο πραγματικότητες, και η μελέτη των τρόπων που έχουν να συνδιαλέγονται με τα πνεύματα μπορεί να συγκριθή με την ανάγνωση της περιγραφής μιας χώρας, πριν ξεκινήσει κανείς το ταξίδι του σ’ αυτήν. Μπορούμε να βρούμε επίσης υλικό για σύγκριση σε πολλούς άλλους χώρους. Αναφέρω, για παράδειγμα, τις μεγάλες θρησκείες, και της Ανατολής και της Δύσης, τα Γνωστικά συστήματα, την αλχημεία, και, σε κατώτερο επίπεδο, τα μαγικά ξόρκια και την μαγεία.

Μπορούμε να πούμε, πάντως, ότι όλες οι περιγραφές από δεύτερο χέρι αυτού που ο Jungονομάζει συλλογικό ασυνείδητο, έχουν μόνο σχετική αξία. Είναι πραγματικά ανεκτίμητες όσον αφορά την ερμηνεία και την σύγκριση, αλλά η απαραίτητη προϋπόθεση για μια αληθινή γνώση του ασυνείδητου είναι  η  π ρ α γ μ α τ ι κ ή  ε μ π ε ι ρ ί α. Ποτέ δεν θα είναι αρκετό να τονίζουμε ότι η ψυχολογία είναι μια  ε μ π ε ι ρ ι κ ή  ε π ι σ τ ή μ η. Η Γιουγκιανή ψυχολογία ιδιαίτερα, συχνά ερμηνεύεται λανθασμένα σαν φιλοσοφία ή ακόμη σαν θρησκεία, αλλά πάντα από ανθρώπους που δεν είχαν σχετική εμπειρία οι ίδιοι, και οι οποίοι επομένως βρίσκουν τις περιγραφές της πραγματικής εμπειρίας άλλων ανθρώπων τόσο παράξενες, ώστε υποθέτουν πως θα πρέπει να είναι ζήτημα φιλοσοφικού ή μυστικού στοχασμού. Βρίσκονται, πραγματικά, περίπου στην  θέση των ανθρώπων που ακούνε έναν εξερευνητή να περιγράφη μια φυλή, της οποίας τα έθιμα είναι τόσο διαφορετικά από τα δικά τους, ώστε ο ακροατής άθελά του θα σκεφθή: «Τερατολογίες» ή «ιστορίες ψαράδων». Μερικοί άνθρωποι πάνε ακόμη πιο μακριά, και όταν κάτι από το ασυνείδητο τους καταλάβη και τους αναγκάση να το εκφράσουν, νομίζουν πως βλέπουν φαντάσματα, ή, σαν εκείνο τον άνθρωπο που είδε για πρώτη φορά τον πλατύποδα (μικρό ζώο της Αυστραλίας, που θηλάζει τα μικρά του αλλά γεννάει αυγά, και έχει ράμφος σαν της πάπιας), λένε: «Μα, δεν υπάρχει τέτοιο πουλί!»

Παρ’ όλα αυτά, δεν χρειάζεται να ψάξουμε πολύ μακριά για αποδείξεις ότι κατευθυνόμαστε από διάφορα πράγματα που υπάρχουν μέσα μας, τα οποία διαφέρουν από την συνειδητή μας προσωπικότητα. Πόσο συχνά λέμε: «Τι με έπιασε και το έκανα αυτό;» Ή θυμώνουμε με τον εαυτό μας, επειδή κάναμε ακριβώς το αντίθετο από αυτό που σκοπεύαμε να κάνουμε. Παρ’ όλα αυτά, δεν μας αρέσει να βγάλουμε το αναγκαίο λογικό συμπέρασμα, και ακόμη αμφισβητούμε την μαρτυρία των ίδιων μας των αισθήσεων, προκειμένου να παραδεχτούμε το τρομαχτικό γεγονός ότι υπάρχουν πράγματα μέσα μας που μπορούν να δρουν ανεξάρτητα και να μας υποχρεώνουν να υπακούουμε στις διαθέσεις τους.

Το ακόλουθο περιστατικό παρουσιάζει ζωντανά την δυσκολία που έχουμε να παραδεχτούμε ασυνήθιστα γεγονότα. Μια θύελλα στην λίμνη της Ζυρίχης κάποτε απέσπασε μια πλωτή δημόσια εξέδρα κολύμβησης από το αγκυροβόλιό της στο επάνω μέρος της λίμνης. Αυτό συνέβη μια χειμωνιάτικη νύχτα, και η εξέδρα παρασύρθηκε προς το κάτω μέρος της λίμνης έως κοντά στην Ζυρίχη, πριν ανακαλυφθή και ρυμουλκηθή πάλι στην βάση της. Αυτό το παράξενο περιστατικό αναφέρθηκε σε μια συνεστίαση εκείνο το βράδυ, και μια νέα γυναίκα φώναξε με ανακούφιση: «Μπα, είδα μια εξέδρα κολύμβησης στην μέση της λίμνης από το παράθυρο μου σήμερα το πρωί, αλλά δεν το ανέφερα, επειδή ήξερα ότι δεν θα μπορούσε πραγματικά να είναι εκεί!» Η γυναίκα αυτή δεν μπορούσε να παραδεχθή την μαρτυρία των ίδιων της των ματιών, μέχρι την στιγμή που της δόθηκε μια λογική εξήγηση, και συνεχώς και εμείς χάνουμε τα πιο προφανή φυσικά γεγονότα από την ίδια προκατάληψη.

Όταν ο Jung μιλούσε κάποτε, στο σεμινάριο που έκανε σχετικά με τον «Ζαρατούστρα» του Νίτσε, για την συνειδητοποίηση της ιδέας ότι ο άνθρωπος δεν αποτελείται μόνο από την συνείδηση, αλλά και από το ασυνείδητο, και για το ότι η συνειδητή μας βούληση συνεχώς διασταυρώνεται με άλλες ασυνείδητες βουλήσεις μέσα μας, είπε:

«Είναι σαν να ήσασταν κυβερνήτης μιας χώρας που σας είναι γνωστή μόνο κατά ένα μέρος, βασιλιάς ενός κράτους με έναν άγνωστο αριθμό κατοίκων. Δεν ξέρετε ποιοι είναι, ή ποια μπορεί να είναι η κατάστασή τους· κάθε τόσο ανακαλύπτετε ότι έχετε στην χώρα σας υπηκόους, για την ύπαρξη των οποίων δεν είχατε ιδέα. Επομένως δεν μπορείτε να αναλάβετε την σχετική ευθύνη, και μπορείτε μόνο να πείτε “Βρίσκομαι σαν κυβερνήτης σε μια χώρα, που έχει άγνωστα σύνορα και άγνωστους κατοίκους, και που κατέχει ιδιότητες, που δεν τις γνωρίζω εντελώς”. Τότε ξαφνικά βρίσκεστε έξω από την υποκειμενικότητά σας, και αντιμετωπίζετε μια κατάσταση, στην οποία είσαστε ένα είδος αιχμαλώτου· αντιμετωπίζετε άγνωστες δυνατότητες, επειδή τόσοι πολλοί απρόβλεπτοι παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν οποιαδήποτε στιγμή όλες τις πράξεις ή τις αποφάσεις σας. Έτσι είσαστε ένα είδος αστείου βασιλιά σε αυτήν την χώρα, ένας βασιλιάς που στην πραγματικότητα δεν είναι βασιλιάς, που εξαρτάται από τόσο πολλές άγνωστες  ποσότητες και καταστάσεις, ώστε συχνά δεν μπορεί να φέρη σε πέρας τους σκοπούς του. Συνεπώς είναι καλύτερα να μην λέτε καθόλου ότι είστε βασιλιάς, και να είστε ένας από τους κατοίκους, ο ποίος έχει απλώς μια γωνιά αυτού του εδάφους για να την κυβερνάη. Και όσο πιο μεγάλη είναι η εμπειρία σας, τόσο περισσότερο καταλαβαίνετε ότι η γωνία σας είναι άπειρα μικρή σε σύγκριση με την αχανή έκταση του αγνώστου απέναντί σας». (Σημ: Οφείλω ευχαριστίες στον καθηγητή Jungγια την ευγενή άδειά του να κάνω παραπομπές στα σεμινάριά του σε αυτό το σύγγραμμα).

Από την στιγμή που έχουμε καταλάβει ότι δεν είμαστε οι βασιλιάδες στην ψυχή μας, οι κύριοι στο ίδιο μας το σπίτι, είμαστε, κατά παράδοξο τρόπο, σε πολύ ισχυρότερη θέση. Έχουμε ξεφύγει από την «υποκειμενικότητά μας», δηλαδή έχουμε κερδίσει ένα μικρό κομμάτι αντικειμενικού εδάφους, όπου μπορούμε να σταθούμε και να κοιτάξουμε γύρω μας. Πολλά από αυτά που ανήκουν στον εσωτερικό μας κόσμο υπήρξαν πάντοτε υπό την μορφή προβολής: αυτά τα πράγματα που δεν βλέπουμε στον εαυτό μας, αυτόματα προβάλλονται στο περιβάλλον μας. Δ ε ν  κ ά ν ο υ μ ε  προβολές, αλλά  β ρ ί σ κ ο υ μ ε  κομμάτια του εαυτού μας να έχουν προβληθή στο περιβάλλον μας. Πόσοι από εμάς, για παράδειγμα, έχουν διαλέξει ένα «μαύρο πρόβατο», (Σ.Τ.Μ: κάτι ή κάποιον που αντιπαθούν ιδιαίτερα), το οποίο με βολικό τρόπο φορτώνεται, όλες τις ιδιότητες, τις οποίες δεν θέλουμε να αναγνωρίσουμε για δικές μας. Πάνε 100 χρόνια σχεδόν από τότε που ο MeisterEckhart φώναξε: «Είναι όλα μέσα, όχι έξω, επειδή είναι όλα εσωτερικά». Αλλά πόσο λίγοι άνθρωποι έχουν αντιληφθή μέχρι τώρα τί εννοούσε.

(συνεχίζεται)

Αμέθυστος